ص:2

ص:3

ص:4

ص:5

ص:6

ص:7

ص:8

ص:9

ص:10

ص:11

ص:12

ص:13

ص:14

وحى و عتبات عاليات، در كنار مطالعه آثار فقهى، اخلاقى و تاريخى با مطالعه داستان هاى اين اثر، سيره و اخلاق اهل بيت را بيشتر بشناسند و از سفرهاى زيارتى خود بيشتر بهره برند.

انه ولى التوفيق

مركز تحقيقات حج

ص:15

ص:16

باشد؛ چنان كه امام صادق (ع) فرمود:

الْمُعْجِزَةُ عَلامَةٌ لِلَّهِ لا يُعْطِيهَا إِلاَّ أَنْبِيَاءَهُ وَ رُسُلَهُ وَ حُجَجَهُ لِيُعْرَفَ بِهِ صِدْقُ الصَّادِقِ مِنْ كَذِبِ الْكَاذِب.(1)

معجزه نشانه اى براى خداست كه خداوند آن را به كسى جز پيامبران و رسولان و حجت هايش عطا نمى كند و هدف از آن اين است كه به وسيله آن راستگويى راستگو از دروغ گويى دروغگو شناخته شود.

در طول تاريخ، فضايل و معجزات و كرامات اهل بيت عليهم السلام باعث هدايت، رستگارى و نجات انسان هاى مستعد و حق پذير شده و آگاهى از آنها براى هر انسان، روشنى بخش حقيقت و رهگشاى سعادت است.

ص:١٧

ص:١٨

ص:١٩

ص:٢٠

خارق العاده اى است كه از توان بشر عادى خارج باشد، مانند عصاى موسى كه اژدها شد، كورى كه به دعاى حضرت عيسى شفا يافت و مرده اى كه به دعاى او و به اذن خدا زنده شد يا درخت خشكى كه به دعاى پيامبر اكرم (ص) سبز و خرم گرديد و سوسمارى كه به دعاى آن حضرت به سخن آمد. صدها عمل خارق العاده و خبرهاى غيبى ديگر از پيامبران و ائمه معصومين عليهم السلام به وقوع پيوسته است كه همه اينها را معجزه و كرامت مى نامند.

معجزه براى اثبات نبوت يا امامت همراه با تحدّى و مبارزه طلبى است و به خصم اعلام مى شود كه اگر مى تواند، مثل آن را انجام دهد، مانند آنكه خداوند براى اثبات قرآن كريم به عنوان معجزه جاودان پيامبر اسلام، دشمنان نبوت را به آوردن حتى يك سوره يا يك آيه فراخواند كه آنها از آوردن مثل آن ناتوان بودند. كرامت با مبارزه طلبى و تحدّى همراه نيست، بلكه براى توجه طرف مقابل يا نجات از گمراهى، هدايت و جذب شخص يا اشخاصى انجام مى پذيرد.

ص:21

علم و قدرت الهى آن بزرگواران در موارد مناسب - به اذن الله - بروز و ظهور مى كرد كه مايه تربيت پيروان شان و اطمينان خاطر آنان مى شد و حجت و دليل آشكارى نيز بر حقانيت آن گراميان بود.

گاهى هم پيشوايان دين و دعوت گران به حق با انسان هاى ديرباور يا عنودى روبه رو مى شدند كه چيزى فراتر از گفتار و رفتار يعنى كرامت مى طلبيدند. در اين صورت، اولياى خدا به اذن حضرت حق، كرامت خويش را آشكار مى ساختند و برهان قاطع و انكارناپذيرى پيش چشم همگان مى نهادند. اين كرامت ها گاه مؤثر بود و جاهلى را از خواب غفلت و نادانى بيدار مى كرد و گاه نيز بر آهن سرد قلبشان كارگر نمى افتاد و به لجاجت خود ادامه مى دادند. البته در هر صورت، حجت تمام بود.

ص:22

كه او را دوست خواهم داشت. وقتى او را دوست داشتم، در اين هنگام، من گوش او مى شوم كه با آن مى شنود. چشم او مى گردم كه با آن مى بيند و دست او مى شوم كه با آن امور را در دست مى گيرد و پاى او مى شوم كه با آن به سوى مقصد راه مى رود (يعنى همه رفتار او الهى مى شود. در اين صورت،) اگر از من چيزى بخواهد، بى گمان، به او عطا خواهم كرد و اگر پناه جويد، پناهش خواهم داد»(1)

در حقيقت خداوند، معصومين عليهم السلام را با كراماتى كه ديگر مردم از آوردن مانند آن عاجزند، يارى كرده است تا گواهى راستين بر درستى راه و هدايتى باشد كه از سوى خدا براى مردم آورده اند. از جمله امدادهاى الهى، علم امامان به باطن و اعماق دل هاى مردم است و آگاهى به آنچه در آينده اتفاق خواهد افتاد. خداوند اين عنايت ويژه را به همه امامان داشته است كه در موارد خاصى و به اذن الهى به اعمال خارق العاده اقدام مى كردند.

ص:23

ص:24

همه پيامبران آن گاه كه به سوى قوم خود مبعوث شدند، همراه با معجزات و كرامات بودند تا بدين وسيله مردم در پيروى از آنان دلگرم شوند و در نبوت آنان دچار شك و ترديد نگردند.

هر پيامبر به تناسب درك و نياز مردم زمان خود معجزه اى را ارائه مى كرد. موسى (ع) با يد بيضاء و عصاى اژدها مبعوث شد تا بتواند سحر ساحران را باطل كند. حضرت عيسى (ع) با دم مسيحايى فرستاده شد تا با زنده كردن مردگان و شفاى بيماري هاى صعب العلاج بر همۀ توانمندي هاى روزگار خود فائق آيد و محمد (ص) آخرين فرستاده پروردگار همراه با معجزات عظيم و كرامات خارق العاده به سوى بشريت مبعوث شد تا با معجزات و كرامات جاودانه اش هدايت گر بشريت باشد .

در اين بخش از كتاب به گوشه هايى از معجزات و كرامات رسول گرامى اسلام اشاره مى كنيم.

ص:25

ص:26

يكى از جنبه هاى اعجاز قرآن، اختلاف نداشتن آيات آن است؛ به طورى كه از هرگونه تناقض يا دروغى محفوظ است؛ خداوند مى فرمايد:

(أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً) (نساء: ٨٢)

آيا درباره قرآن نمى انديشند؟ ! درحالى كه اگر از سوى غير خدا بود، اختلاف فراوانى در آن مى يافتند.

اگر ما انجيل ها را بخوانيم و محتواهاى آن را با هم مقايسه كنيم تناقض و اختلاف زيادى در آموزه هاى آنها مى بينيم.

قوانين قرآن سازگار با فطرت انسان و همسو با سنت هاى هستى است؛ خداى متعال مى فرمايد: ( إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِي أَقْوَمُ) ؛ «اين قرآن به راهى كه استوارترين راه هاست، هدايت مى كند» . (اسراء: ٩)

از اين رو احكام قرآن برپايه عدالت و حقيقت خالص است؛ چنان كه خداوند مى فرمايد:

(إِنَّ اللهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الإِحْسانِ وَ إِيتاءِ ذِي الْقُرْبى وَ يَنْهى عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ الْبَغْي يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ) (نحل:٩٠)

خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزديكان فرمان مى دهد و از فحشا و منكر و ستم نهى مى كند. خداوند به شما اندرز مى دهد، شايد

متذكر شويد.

احكام تشريعى قرآن عبارت است از: «دادگرى، حق محورى، احسان كردن، پيوند با خويشان، پرهيزدادن از كارهاى ناشايست» . اينها احكامى است كه زندگى را دگرگون مى سازد و انسان در سايۀ آن، با عزت و آرامش زندگى مى كند.

ص:27

ص:28

سر رسول خدا (ص) و بعضى از شاخه هايش را بر دوش من افكند و من در طرف راست آن حضرت (ص) بودم. پس چون آن گروه آن را ديدند، از روى طغيان و گردنكشى گفتند: فرمان بده نيمى از درخت پيش تو آيد و نيم ديگر در جاى خود بماند. پيامبر (ص) درخت را به آن درخواست فرمان داد. پس نيم آن به سوى حضرت رو آورد كه به شگفت ترين رو آوردن و سخت ترين صدا كردن شبيه بود و نزديك بود به رسول خدا (ص) بپيچد. آنان از روى ناسپاسى و سركشى گفتند: امر كن آن نيمه بازگردد و به نيم ديگر خود بپيوندد؛ همچنان كه بود. پيامبر (ص) امر فرمود و درخت بازگشت.

پس من گفتم: كسى جز خدا سزاوار پرستش نيست. اى رسول خدا من نخستين كسى ام كه به تو ايمان آوردم و نخستين كسى ام كه اقرار كردم به اينكه درخت فرمان و خواست خدا را به جا آورد؛ آنچه را براى اعتراف به پيامبرى تو و احترام امانت لازم بود. پس هميۀ آن گروه گفتند: جادوگر بسيار دروغگويى است. جادويى شگفت دارد كه در آن چابك است و [گفتند:] آيا تو را در كارت غير از اين شخص [كسى] تصديق

مى كند كه مقصود قريش، من بودم»(1)

آنها كه بر قلبشان باطل چيره و به جهل ظلمانى شده بود، هيچ كس ايمان نياورد. ( وَ إِنْ يَرَوْا كُلَّ آيَةٍ لا يُؤْمِنُوا بِها) ؛ «و اگر هر نشانه و معجزه اى را ببينند ايمان نياورند» . (انعام: ٢5) آرى، آن كه خدا قلبش را از پليدى و شك پاك كرد، به پيامبر (ص) ايمان آورد و او دروازيۀ شهر دانش پيامبر (ص) ، امام على (ع) بود.

ص:29

ص:30

آن حضرت رسيد. پيامبر (ص) فرمود: «خدايا شرّ سراقةبن مالك را به هر چه مى خواهى، از من دور دار» . خداى متعال دعاى او را مستجاب كرد و پاهاى اسب سراقه را در زمين فرو برد. وى به پيامبر (ص) گفت: «مصيبتى كه به پاهاى اسب من رسيد، از سوى توست. خدا را بخوان تا اسبم را رها كند؛ به جان خودم سوگند، اگر خيرى از من به شما نرسد، شرى نيز از من به شما نخواهد رسيد» .

پيامبر (ص) دعا كرد و خدا اسب او را رهانيد. ولى وى از سوء قصد خود به پيامبر (ص) رويگردان نشد و ديگر بار به تعقيب پيامبر (ص) پرداخت. ازاين رو دوباره پاهاى اسبش در زمين فرو رفت و از پيامبر (ص) خواهش كرد كه اسبش را رها كند. پيامبر (ص) دعا كرد و اسب او رها شد. سراقه بار سوم نيز پيامبر (ص) را تعقيب كرد كه اين بار هم پاهاى اسبش در زمين فرو رفت. باز به پيامبر (ص) متوسّل شد و اسبش نجات يافت. وى به پيامبر (ص)

رو كرد و گفت: «اى محمّد، اين شتر من است كه در برابر توست. غلام من نيز با اوست. اگر به سوارى يا شير او نياز داشتى، از آن استفاده كن و اين تير از تركش من نشانه است. من برمى گردم و به تعقيب تو نمى آيم» . پيامبر (ص) فرمود: «ما به مال تو نيازى نداريم»(1)

ص:31

به غار ثور رسيدند.(1)سه روز در غار ثور ماندند؛ خداى متعال يك جفت كبوتر را مأمور كرد تا در دهانيۀ غار تخم گذاشتند. همچنين به عنكبوت فرمان داد تا در دهانه غار، تار تنيد. قريش با همراهى سراقيۀ بن مالك كه در پيشاپيش آنان بود و رد پاها را مى شناخت، با شتاب به جست وجوى پيامبر (ص) پرداختند، تا اينكه به درِ غار رسيدند. سراقه تخم كبوتر و تارهاى عنكبوت را كه ديد، گفت: «اگر كسى وارد غار مى شد، تخم كبوتر مى شكست» . در آن حال پيامبر (ص) آنان را مى ديد و اين گونه دعا مى كرد: « اَللّهُمَّ أعْمِ أَبْصارَهُم » ؛ «بار خدايا چشمانشان را كور كن» . خداوند هم چشمانشان را كور كرد و پيامبر (ص) از ديد آنان پنهان ماند. ابوبكر كه ترسيده بود؛ به پيامبر (ص) گفت: «اگر قرشيان به جلوى

پاى خود بنگرند، ما را مى بينند» . پيامبر (ص) ترس او را فرو نشاند و به او فرمود: « لا تَخَفْ إِنَّ اللهَ مَعَنا » ؛ «مترس كه خدا با ماست» .

در پى اين ماجرا آييۀ چهلم سوره توبه بر پيامبر (ص) نازل شد.(2)

ص:32

مردى از قريش بر در غار فرود آمد و بول كرد. ابوبكر ترسيد وگفت: «اى رسول خدا، قريش ما را ديدند» . پيامبر (ص) فرمود: «اگر ما را مى ديدند، مقابل ما كشف عورت نمى كردند» (1)

هنگامى كه قريش از دستيابى به پيامبر (ص) نوميد شدند، به مكّه بازگشتند. پيامبر (ص) نيز با دو شترى كه اجاره كرده بود، با ابوبكر به مدينه رفت.

ص:33

پيشنهاد ستيز پايان مى گيرد. نخستين كسى كه از درِ بنى شيبه وارد شد، رسول گرامى اسلام (ص) بود. هنگامى كه قريش آن حضرت را ديدند، با صداى بلند گفتند: «اين شخص محمّد امين است. . . ما به حكم او خشنوديم. . .» .

آنان داستان خود را براى پيامبر (ص) بازگو كردند؛ آن حضرت نيز آتش فتنه را فرو نشاند و مشكل را به زيباترين روش حل كرد و همگان را خشنود ساخت؛ او فرمان داد جامه اى آماده كردند و حجر را در آن گذاشتند. سپس به آنان فرمود: «هر قبيله اى از شما گوشه اى از اين جامه را بگيرد تا همگى در اين فضيلت شريك باشيد» . آن گاه جامه را برداشتند و برابر جايگاه بردند. پيامبر (ص) حجرالأسود را از ميان جامه برداشت و

آن را در جايگاهش گذاشت و اين كار شادمانى و شادباش قبايل قريش را در پى داشت.(1)

اين عمل پيامبر اكرم (ص) پيش از رسالت، هم باعث فرونشاندن آتش فتنه شد و هم اين وعده الهى را محقق كرد كه حجرالأسود يا بايد به دست رسول نصب شود يا به دست وصّى او.

ازاين رو امام سجاد (ع) ، در مسجد جامع دمشق، در معرفى خود و ويژگى هاى خاص نبى مكرم اسلام (ص) فرمود: «اَنا ابنُ مَن حَمَلَ الرُّكْنَ بِاَطرَافِ الرّداءِ»(2)؛ « من پسر كسى هستم كه حجرالأسود را در ميان عبا نهاد و در جاى خود نصب كرد» .

ص:34

ص:35

ص:36

سوى بيت المقدس نماز مى گزارد؛ زيرا پس از مهاجرت به مدينه، دستور الهى اين بود كه قبله همان وضعيت سابق را داشته باشد و به همان سو كه يهوديان نماز مى گزارند، مسلمانان هم نماز بگزارند. اين كار، اقدامى مؤثر در تقريب دو آيين قديم و جديد بود. ولى پيشرفت مسلمانان باعث ترس يهوديان شد؛ زيرا پيشرفت هاى روزافزون آنان نشان مى داد كه اسلام در اندك مدتى سراسر شبه جزيره را خواهد گرفت و قدرت و آيين يهود را از بين خواهد برد. بنابراين يهوديان شروع به كارشكنى كردند. آنان، از

راه هاى گوناگون مسلمانان و پيامبر را آزار مى دادند. از آن جمله، مسئله نماز گزاردن به بيت المقدس را پيش كشيدند و گفتند: «محمد مدعى است كه آيين مستقل دارد و شريعتش ناسخ آيين هاى گذشته است، در صورتى كه هنوز قبله مستقلى ندارد و به قبله يهوديان نماز مى گزارد» .

اين خبر سنگينى براى پيامبر بود، به طورى كه نيمه هاى شب از خانه بيرون مى آمد و در انتظار نزول وحى به آسمان مى نگريست تا دستورى در اين باره نازل شود. چنان كه آييۀ ١44 سوره بقره اين مطلب را گواهى مى دهد:

( قَدْ نَري تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها)

نگاه هاى انتظارآميز تو را به سوى آسمان (براى تعيين قبله نهايى) مى بينيم. اكنون تو را به سوى قبله اى كه از آن خشنود باشى، باز مى گردانيم.

از آيات قرآن استفاده مى شود كه دليل تغيير جهت قبله، افزون بر اعتراض يهوديان، براى امتحان مؤمنان بوده است. مقصود اين بوده كه مؤمنان راستين، از مدعيان دروغين جدا شوند و پيامبر اين افراد را خوب

ص:37

بشناسد؛ زيرا پيروى از فرمان دوم، يعنى تغيير قبله به سوى مسجدالحرام، نشانيۀ ايمان و اخلاص به آيين جديد بود و سرپيچى و توقف، علامت دودلى و نفاق به شمار مى رفت. چنان كه قرآن آشكارا اين مطلب را مى فرمايد:

(وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى عَقِبَيْهِ وَ إِنْ كانَتْ لَكَبِيرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللهُ) (بقره: ١4٣)

و ما آن قبله اى را كه قبلاً بر آن بودى، تنها براى اين قبله قرار داده بوديم كه افرادى كه از پيامبر پيروى مى كنند، از آنها كه به جاهليت بازمى گردند، مشخص شوند و مسلماً اين حكم جز بر كسانى كه خداوند آنها را هدايت كرده، دشوار بود.

در اين موقع برخى تصور كردند كه نمازهاى پيشين آنها باطل بوده است. وحى الهى نازل شد كه:

(وَ ما كانَ اللهُ لِيُضِيعَ إِيمانَكُمْ إِنَّ اللهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحِيمٌ) (بقره: ١4٣)

و خداوند هرگز ايمان (و نمازهاى گذشته) شما را ضايع نمى گرداند؛ زيرا خداوند نسبت به مردم، رئوف و مهربان است.(1)

بدين ترتيب پيامبر درحالى كه دو ركعت از نماز ظهر را خوانده بود، مأمور شد كه به سوى مسجدالحرام رو گرداند.

در برخى روايات آمده است كه جبرئيل دست پيامبر را گرفت و

ص:38

متوجه مسجدالحرام كرد. زنان و مردان حاضر در مسجد هم از ايشان پيروى كردند و از آن روز، كعبه، قبله مستقلِ مسلمانان شد.

در جريان تغيير قبله، اين فضيلت نصيب پيامبر گرامى اسلام (ص) شد كه نيمى از يك نماز را به سوى بيت المقدس و نيم ديگر را به سوى مسجدالحرام بخواند؛ بدون آنكه نماز حضرت به هم بخورد و از اين دو قبلگاه منحرف شود.

ص:39

٣٩است كه در آن روز، با نبودن كوچك ترين وسائل تشخيص، بلكه بدون محاسبه در حالت نماز(1)، چنان از بيت المقدس رو به كعبه كرده كه هيچ انحرافى هم پديد نيامده است و چنان كه گفته شد، امين وحى دست پيامبر (ص) را گرفت و متوجه كعبه كرد.(2)

ص:40

ص:41

ص:42

نام پيشواى اول شيعيان، «على» ، و كنيه اش، «ابوالحسن» ، «ابوالحسنين» ، «ابوالسّبطين» ، «ابوتراب» و «اخوالرّسول» است. از القاب ايشان مى توان به «اميرالمؤمنين» ، «مرتضى» ، «وصى رسول الله» (ص) ، «خليفة الرسول» ، «سيّد الاوصياء» ، «امام المتقين» و «اسدالله الغالب» اشاره كرد. پدر بزرگوار ايشان، حضرت «ابوطالب» (ع) ، عموى فداكار پيامبر اكرم (ص) و مادرش، «فاطمه بنت اسد» است. ايشان در «مكه» و داخل «كعبه مكرمه» ، ده سال قبل از بعثت پيامبر اكرم (ص) متولد شد. مدت امامت ايشان از سال ١١ تا 4٠ه. ق به طول انجاميد و مدت خلافت ظاهرى آن حضرت پنج سال بود. سرانجام در سحرگاه ١٩ ماه رمضان سال 4٠ه. ق، «ابن ملجم» هنگام نماز صبح ضربتى بر فرق مبارك او فرود آورد و ايشان ٢١ رمضان در 6٣ سالگى به لقاءالله پيوست. مدفنش در «نجف اشرف» ، زيارتگاه شيعيان و دوستداران اوست. (پيشوايان معصوم عليهم السلام، ص١4٣)

ص:43

ص:44

إِنَّكَ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ طُوىً) ؛ «كفش هايت را بيرون آر كه تو در سرزمين مقدس طوى هستى» . (طه: ١٢)

سلطان چون اين آيه را ديد، فورى پياده شد و امر كرد آن ناصبى را گردن زدند. آن گاه اين شعر را خواند:

تَزاحَمَ تِيجانُ المُلوكِ بِبابِهِ

وَ يكثُرُ عِندَ الاستلام اِزدِحامُها

اذا ما رَأتهِ مِن بغيدٍ تَرَجَّلَت

و اِن هِيَ لَم تَفعَل تَرَجَّلَ هامُها(1)

تاج پادشاهان در آستان او جمع شده است. هنگام دست زدن و بوسيدن ضريحش، ازدحام شده است. وقتى از دور، حرم او را مشاهده كنيد، از مركب به زير مى آييد. در غير اين صورت، رييس آنان پياده مى شود.

ص:45

اين مرد پيش از اين، عارضه (و بيمارى) داشت؟» گفتند: «خدا را گواه مى گيريم كه (دردى) نداشت (و هم اكنون دچار اين بيمارى شد)»(1)

ص:46

و هر چه تلاش كردم، نتوانستم خود را به كوه بياويزم. آتش با جريانى كه داشت، مرا حركت مى داد و من فرياد مى زدم و كمك مى خواستم. در آن حال، فراموشى به من دست داده بود و قدرت تفكر نداشتم تا اينكه به من الهام شد و گفتم: «يا على بن ابى طالب (ع)» . در اين حال، ديدم آقايى كنار دره ايستاده است. به دلم افتاد كه او امام على (ع) است. پس گفتم: «اى آقاى من، اميرالمؤمنين (ع)» .

حضرت فرمود: «دستت را به من بده» . من نيز دست خود را بلند كردم و حضرت مرا كشيد و روى كوه برد و با دست خويش، آتش را خاموش كرد. با حالت ترس بيدار شدم و اكنون شما مرا با اين حال مى بينيد و جز آنجا كه دست امام به بدن من تماس پيدا كرده است، جايى از بدنم سالم نمانده است» .

محمد بن ابى اذينه سه ماه در منزل به مداواى خويش پرداخت تا آنكه بهبود يافت، ولى اين حكايت را زياد براى مردم بازگو نمى كرد؛ چون بدن او با بيان اين واقعه دچار تب مى شد(1)

ص:47

بدارد و دشمن دار آن كس كه او را دشمن مى دارد» (برخيزد و گواهى دهد) . دوازده نفر از اهل بدر (آنان كه در جنگ بدر بودند) برخاستند. شش تن از سمت راست و شش تن از سمت چپ و بدان گواهى دادند. زيد بن ارقم مى گويد: «من نيز از كسانى بودم كه اين سخن را از پيغمبراكرم (ص) شنيده بودم، ولى آن روز گواهى ندادم و كتمان شهادت كردم. پس خداى تعالى (به جرم اين كار) بينايى را از من گرفت» . وى براى شهادتى كه نداده بود، افسوس مى خورد و اظهار پشيمانى مى كرد و از خدا آمرزش مى خواست.(1)

ص:48

اين است كه من به پدرم آزار مى رساندم. او مرا نفرين كرده و اكنون نصف بدنم فلج شده است» . امام على (ع) فرمود: «چه آزارى به پدرت رسانده اى؟»

جوان عرض كرد: «من جوانى عيّاش و گناه كار بودم. پدرم مرا از گناه نهى مى كرد، ولى من به حرف او گوش نمى دادم، بلكه بيشتر گناه مى كردم. روزى پدرم مرا در حال گناه ديد. باز مرا نهى كرد. سرانجام من ناراحت شدم و چوبى برداشتم و به او زدم كه بر زمين افتاد. او با دلى شكسته برخاست و گفت: اكنون كنار كعبه مى روم و تو را نفرين مى كنم.

كنار كعبه رفت و نفرين كرد. نفرين او سبب شد نصف بدنم فلج شود. (در اين هنگام، آن قسمت از بدنش را به امام نشان داد) بسيار پشيمان شدم. نزد پدرم آمدم و با خواهش و زارى از او معذرت خواهى كردم و گفتم: مرا ببخش و برايم دعا كن. پدرم مرا بخشيد و حتى حاضر شد كه با هم به كنار كعبه بياييم و در همان نقطه اى كه نفرين كرده بود، دعا كند تا سلامتى خود را بازيابم. با هم به طرف مكه رهسپار شديم. پدرم سوار شتر بود. ناگاه در بيابان، مرغى از پشت سر، سنگى پراند. شتر رم كرد و پدرم از بالاى شتر به زمين افتاد. وقتى به بالينش رفتم، ديدم از دنيا رفته است. همان جا او را دفن كردم و اكنون با حالى جگرسوز براى دعا به اينجا آمده ام» .

امام على (ع) فرمود: «از اينكه پدرت با تو براى دعا در حق تو به طرف كعبه مى آمد، معلوم مى شود كه پدرت از تو راضى است. اكنون من در حق تو دعا مى كنم» .

ص:49

امام على (ع) در حق جوان دعا كرد. سپس دست هاى مباركش را به بدن او ماليد. همان دم جوان سلامتى خود را باز يافت. سپس امام على (ع) نزد پسرانش آمد و به آنها فرمود: « عليكم ببرّ الوالدين »(1)؛ «بر شما باد، نيكى به پدر و مادر» .

ص:50

حضرت مخفى بود تا اينكه در زمان خلافت «هارون الرشيد» ، حادثه اى موجب پيدا شدن قبر آن حضرت شد.

«عبدالله حازم» مى گويد: «روزى براى شكار، همراه هارون از كوفه بيرون رفتيم. در بيابان به ناحيه «غرّيين» رسيديم. در آنجا آهوانى را ديديم. بازها و سگ هاى شكارى را به سوى آنها فرستاديم. آن آهوان به تپه اى كه در آنجا بود، پناه بردند و بالاى همان تپه ايستادند. ناگهان بازها كنار آن تپه فرود آمدند و سگ هاى شكارى بازگشتند. هارون از اين جريان در شگفت شد كه اين چه رازى است كه آهوان به آن تپه پناه مى برند و بازها و سگ ها جرئت رفتن به آنجا را ندارند. بار ديگر ديديم آهوان از آن تپه فرود آمدند و بازها و سگ ها به سوى آنها رفتند. آهوان دوباره به سوى آن تپه رفتند و بازها و سگ ها از رفتن به سوى تپه باز ايستادند. اين حادثه سه بار تكرار شد. هارون به من گفت: بشتاب و جست وجو كن. احتمالاً اين تپه، مكان مقدسى است و اسرارى در آن نهفته است.

ما به جست وجو پرداختيم تا پيرمردى از طايفه بنى اسد را يافتيم. او را نزد هارون آورديم. هارون از او سؤالاتى كرد. پيرمرد گفت: آيا در امان هستم؟ هارون به او امان داد. پيرمرد گفت: پدرم از پدرش حديث كرد كه آنها گفتند: قبر شريف حضرت على (ع) در اين تپه است و خداوند آنجا را حرم امن قرار داده است و هيچ كس به آنجا پناه نمى برد، مگر اينكه ايمن گردد. هارون از اسب پياده شد و آبى طلبيد و وضو گرفت و كنار آن تپه رفت و در آنجا نماز خواند. خود را به خاك آن ماليد و گريه

ص:51

كرد. سپس از آنجا به سوى كوفه بازگشتيم»(1)

به اين ترتيب، قبر مقدس امام على (ع) پس از حدود ١٣٠ سال مخفى بودن، آشكار شد.

ص:52

برعكس، ناصبى ها شادمان شدند و شروع به سرزنش كردند. چيزى نگذشت كه از محل همان نقطه سياه، يك روشنى پديد آمد. رفته رفته زياد شد و تمام صورت سيد نورانى گشت. زبان او باز شد و شروع به لبخند زدن كرد و اين شعر را در همان حال گفت:

كَذِبَ الزّاعِمونَ اَنَّ عليّاً

لن يُنجيَ مُحِبَّهُ مَن هََنات

قد و ربّي دَخَلتُ جَنَّةَ عَونٍ

وعَفي لي الإلهُ عن سَيَّاتي

فَأبشِروُا اليومَ اَولياءَ عليٍّ

وَ تَوَلَّوا علياً حتَّي المَمات

ثُمَّ مِن بَعدِهِ تَوَلَّوا بَنيهِ

واحِداً بَعدَ واحِداً بَعدَ واحدٍ بالصّفاتِ(1)

دروغ گفتند آنهايى كه خيال مى كنند على (ع) ، دوستانش را در گرفتاري ها نجات نمى دهد. سوگند به پروردگار، داخل بهشت شدم و خداوند گناهان مرا بخشود. اينك اى دوستان على، شاد باشيد و على را تا هنگام مرگ دوست بداريد. پس از او، يكايك فرزندانش را با صفاتى كه براى آنها معين شده است، بشناسيد و نسبت به آن بزرگواران نيز ولايت پيدا كنيد.

ص:53

«دروغ به اطلاع شما رسانده اند» . امام فرمود: «حاضرى قسم ياد كنى كه هيچ خبرى براى معاويه نبرده اى؟» گفت: «بلى» و بر انكارش سوگند ياد كرد. اميرمؤمنان على (ع) كه بر اصل ماجرا آگاه بود، او را نفرين كرد و فرمود: «

إنْ كنتَ كاذِباً فأعمَي الله بَصَرَك » ؛ «اگر به دروغ سوگند ياد كردى، خداوند تو را كور گرداند» .

در روايت است كه يك هفته نگذشته بود كه عيزار كور شد و از خانه بيرون نمى آمد، مگر آنكه كسى دست او را بگيرد و عصاكش او شود.(1)

ص:54

لطايف الحيل، دو نفر را براى امتحان علمى او انتخاب كردند كه يكى از آن دو نفر، فيلسوف و فقيه بزرگ، مرحوم سيد كاظم عُصّار بود. از آن دو نفر خواستند به مجلس درس او بروند و پرسشى دشوار از حكمت و فلسفه مطرح كنند تا ميزان دانشش معلوم شود. پس اگر مايه چندانى ندارد، از مقام و منزلتش به زير افتد و ارزشش در ميان علما و دانشمندان از بين برود.

مرحوم عصار كه از باطن حسودان خبر نداشت، پذيرفت كه در محفل درس او حاضر شود و آن انسان الهى را از طريق حكمت و فلسفه امتحان كند. عالم ديگرى هم حاضر شد به محفل او برود و او را از طريق فقه آزمايش كند.

مرحوم عصار مى گويد: «اسفار ملاصدرا را كه از مشكل ترين و دقيق ترين كتاب هاى فلسفه است، همراه خود به مجلس درس او بردم. زمانى رسيديم كه درس آيت الله حاج آقاجمال شروع شده بود. از ايشان اجازه گرفتم تا مسئله اى را بپرسم. او اجازه داد و من پرسش بسيار دشوارى از اسفار مطرح كردم. چشم ها به دهان استاد دوخته شد تا اين پرسش را چگونه پاسخ مى دهد. او كه به نورانيت باطن، ماجرا را فهميده بود، فرمود: اسفار را ببنديد و آن گاه آن را باز كنيد و از هر كجايش كه خواستيد، سؤال كنيد. كتاب را بستم و سپس به شيوه استخاره آن را گشودم. استاد فرمود: كلمه نخست همان صفحه را بخوان. من هنگامى كه كلمه اول را خواندم، او تا آخر صفحه را از حفظ خواند، بى آنكه كلمه اى را جا بيندازد و حذف كند. سپس گفت: آيا آنچه را خواندم،

ص:55

شرح و توضيح دهم؟ پاسخ دادم: نيازى نيست. آن گاه استاد بالاى كرسى درس زار زار گريست و فرمود: اگر بناى پرسش ديگرى از رشته فقه و اصول داريد، بپرسيد! نفس ها در سينه حبس شد. كسى را ياراى گفتن نماند.

استاد در سكوت مجلس گفت: لازم نيست براى آزمايش من از من چيزى بپرسيد؛ چون هر كتابى از كتاب هاى علمى شيعه را بياوريد، از هر كجاى آن بخواهيد، براى شما از حفظ خواهم خواند. سپس گفت: اى طلاب! اى عالمان! اى دانشجويان! من اين مقام را از پيش خود كسب نكرده ام. من مدت ها در نجف درس خواندم. درس فقه و اصول و حكمت و فلسفه و تفسير و منطق و بيان را خواندم، ولى به بيمارى سخت حصبه گرفتار شدم. چهل روز در اغما و بيهوشى فرو رفتم و پزشكان از علاج من نااميد شدند. ولى عنايت و لطف حق مرا شفا داد و از بند مرگ نجات يافتم. پس از رهايى از بيمارى و بازيافتن سلامتى حس كردم همه حافظه و معلوماتم را از دست داده ام و حتى كلمه اى از علم و دانش در خاطرم نيست و به بى سوادى مادرزاد تبديل شدم.

هنگام سحر برخاستم و به حرم مطهر اميرمؤمنان على (ع) مشرف شدم و به محضر الهى و ملكوتى حضرت عرضه داشتم: با چه رويى به ايران بازگردم. من چهل سال در دانشگاه شما اهل بيت عليهم السلام شاگردى كردم تا به مقامات عالى علمى رسيدم و اميدم اين بود كه از دانش و علمم براى خدمت به اسلام بهره گيرم. اكنون يك پارچه جهل و نادانى ام. شما اى برگزيده حق، اى باب مدينه علم پيامبر! اى مشكل گشاى مشكل داران! بر

ص:56

من مپسند كه آبرويم از دست برود. بر اثر شدت توسل، خسته و درمانده شدم و خوابم برد. ديدم مرا به محضر حضرت على (ع) بردند. امام به من فرمود: جمال! ناراحتى؟ عرضه داشتم: آرى، سخت ناراحت و رنجيده خاطرم. ظرفى از عسل برابر حضرت بود. قاشقى از آن به من مرحمت فرمود و گفت: از اين عسل بخور كه مشكلت حل مى شود. من هم به فرمان مولايم از آن عسل خوردم. هنگامى كه بيدار شدم، حس كردم تمام كتاب هاى شيعه در سينه من است»(1)

ص:57

نيست و ما گرسنه هستيم. دست خود را داخل ضريح كرديم و گفتيم: خرجى بدهيد تا مادرمان شام تدارك كنند. مقدارى گذشت. اذان مغرب را گفتند و صداى «قد قامت الصلاة» شنيديم. من به برادرم گفتم: حضرت على (ع) مى خواهند نماز بخوانند. (به خيال بچگى گفتم كه حضرت نماز جماعت مى خوانند) . پس گوشه اى از حرم نشستيم و منتظر تمام شدن نماز شديم. ساعتى كه گذشت، شخصى مقابل ما ايستاد و كيسه پولى به من داد و فرمود: به مادرت بده و بگو تا پدر شما از مسافرت بيايد، هر چه لازم داشتيد، به فلان محل (بنده فراموش كردم نام محلى را كه حواله فرمودند) مراجعه كن. مسافرت پدرم چند ماه طول كشيد و در اين مدت، به بهترين وجهى مانند اعيان و اشراف زادگان نجف معيشت ما اداره مى شد تا پدرم از مسافرت برگشت»(1)

ص:58

از اشك چشمش تر شد و ما هم با او مى گريستيم و او مى فرمود: آه، آه، مرا چه كار با ابوسفيان؟ مرا چه كار با آل حرب(1)، حزب شيطان و سران كفر. صبر كن اى اباعبدالله كه پدرت مثل آنچه تو خواهى ديد، ديده است.

سپس فرمود: و اين زمين كرب (اندوه) و بلاست. حسين با نوزده مرد كه همه از فرزندان من و فاطمه هستند، در آن دفن مى شوند»(2)

ص:59

ص:60

حضرت «فاطمه عليها السلام» روز جمعه بيستم ماه جمادي الثانى سال پنجم بعثت در «مكه» ديده به جهان گشود. كنيه ايشان، «امّ الحسن» ، «امّ الحسين» ، «امّ الائمه» و «ام ابيها» است. برخى از مشهورترين القاب ايشان نيز «زهرا» ، «بتول» ، «صديقه كبرى» ، «مباركه» ، «عذراء» ، «طاهره» و «سيدة النساء» است. پدر ايشان، رسول اكرم، «محمد بن عبدالله» ، پيامبر عظيم الشأن اسلام (ص) و مادر ايشان، «خديجه كبرى» ، است. (پيشوايان معصوم عليهم السلام، ص ١٠5) عمر آن بزرگوار هجده سال بود و بنابر قولى در سوم جمادى الثانى سال يازدهم هجرت، در مدينه شهيد شد. (زندگانى چهارده معصوم عليهم السلام، ص ٣٧) على (ع) ، جايگاه مزار فاطمه عليها السلام را با زمين يكسان كرد تا مزارش شناخته نشود (مقتل الحسين (ع) ، ج ١، ص ٨6) و به روايتى، صورت چند قبر را بنا كرد تا مزار واقعى ايشان مشخص نشود.

(منتهى الآمال، ج ١، ص ٣٠4)

ص:61

ص:62

سلام مى رساند» . فاطمه پاسخ داد: «سلام از آن خداست و از اوست سلام و به سوى اوست. و بر شما اى فرشتگان خدا، سلام و درود باد!»(1)

ص:63

با من سخن مى گويد و مونس تنهايى من است» . پيامبر فرمود: «اى خديجه عليها السلام! جبرئيل اكنون به من خبر مى دهد كه اين فرزند، دختر است و امامان پاك از نسل او پديدار خواهند گشت و آنان، جانشينان من در زمين خواهند بود»(1)

ص:64

ظرف را برداشت، پر از نان و گوشت بود. هنگامى كه فاطمه عليها السلام آن ظرف را ديد، تعجب كرد و فهميد اين بركت و نعمتى است از سوى خدا. پس شكر خدا را به جا آورد و بر پيامبر درود فرستاد. پيامبر فرمود: دخترم اين غذا را از كجا آورده اى؟ فاطمه عليها السلام گفت: اين هديه اى از سوى خداست. خداوند هر كس را بخواهد، بى حساب روزى مى دهد! پيامبر نيز شكر خدا را به جا آورد و اين جمله را فرمود: شكر مى كنيم خدايى را كه تو را شبيه مريم، بانوى زنان بنى اسرائيل قرار داد. سپس پيامبر كسى را به سراغ على (ع) فرستاد. او نيز آمد و همگى از آن غذا خوردند. بقيه همسران پيامبر نيز از آن غذا خوردند و همگى سير شدند، درحالى كه هنوز ظرف غذا پر بود. فاطمه عليها السلام مى گويد: من از آن [غذا] براى همه همسايگان فرستادم و خدا در آن، بركت و خير زيادى قرار داد.(1)

ص:65

خود خواسته است» . على (ع) و ابوذر خود را به پيامبر رساندند. ابوذر نزد پيامبر از آن صحنه شگفت انگيز سخن به ميان آورد. پيامبر كه آثار حيرت را در چهره ابوذر ديد، خطاب به او فرمود: «اى اباذر! از اين كار تعجب نكن؛ زيرا براى خداوند در زمين، فرشتگان سيّارى هستند كه خدمت رسانى و كمك به آل محمد (ص) به آنها واگذار شده است»(1)[و آنها هميشه در خدمت خاندان و عترت من هستند].

ص:66

ص:67

ص:68

نام مبارك ايشان، «حسن» ، كنيه اش، «ابومحمد» و القابش، «مجتبى» ، «سيّد» و «سبط اكبر» است. پدر بزرگوار ايشان، اميرالمؤمنين، على (ع) و مادر گرامى اش، فاطمه زهرا عليها السلام است. در شب پانزدهم ماه مبارك رمضان سال سوم هجرى قمرى در «مدينه منوره» متولد شد. مدت امامت اين امام بزرگوار، ده سال (از سال 4٠ تا 5٠ه. ق) و عمر شريفش 4٧ سال بود. سرانجام در ٢٨ صفر سال 5٠ه. ق، با تحريك «معاويه» ، به دست همسر خود، مسموم و شهيد شد. محل دفن ايشان، «قبرستان بقيع» در «مدينه طيبه» واقع است. (پيشوايان معصوم عليهم السلام، صص ١٧5-١٩٠)

ص:69

ص:70

بخريد» . پس از مدتى، آن مرد سياه چهره از دور نمايان شد. امام به غلام خود فرمود: «نزد او برو و آن روغن را از او خريدارى كن» . مرد سياه به غلام امام گفت: «روغن را براى چه مى خواهى؟» غلام گفت: «براى امام مى خواهم» . مرد گفت: «مرا نزد او ببر» . وقتى خدمت امام رسيد، گفت: «اى فرزند رسول خدا (ص) ، من از دوست داران شما هستم و در عوض اين دارو، هرگز از شما پولى نمى گيرم، ولى از شما مى خواهم دعا كنيد تا خدا به من پسر سالمى هديه فرمايد كه دوست دار شما خاندان پيامبر (ص) باشد؛ زيرا زايمان همسرم نزديك است» . امام فرمود: «وقتى به خانه برگردى، خدا به تو پسرى سالم و بى عيب هديه داده است» . وقتى مرد سياه چهره به خانه اش بازگشت، ديد پسرى زيبا در آغوش همسرش هست.(1)

ص:71

امام دست به سوى آسمان دراز كرد و دعا فرمود. در اين هنگام، درخت خرما در عين ناباورى حاضران سبز شد، برگ درآورد و خرماى اعلايى داد.(1)

ص:72

داد» . مرد عرب به گمان اينكه مسخره شده است، با عصبانيت بيشترى گفت: «خودت نمى توانى پاسخ دهى، اين بچه خردسال را بهانه مى كنى؟» امام مجتبى (ع) به اشاره پيامبر برخاست و اشعار زيبايى را با اين مضمون خواند: «تو از انسان نادان يا فرزند نادانى پرسش نمى كنى، بلكه تو در برابر انسانى آگاه و دانشمند هستى و تويى كه گرفتار نادانى هستى. حال كه چنين گرفتار نادانى هستى، پاسخ پرسشت و داروى دردت نزد من است. هر چه مى خواهى، بپرس كه من درياى بى كران دانشم و آن را از پيامبر به ارث برده ام» . سپس فرمود: «از حق خودت تجاوز كردى، ولى به زودى ايمان خواهى آورد» . سپس هدف آن مرد عرب را از آمدن به نزد پيامبر بيان كرد؛ زيرا او مى خواست اين امر را بهانه اى براى كشتن پيامبر قرار دهد. امام مجتبى (ع) پرده از اسرار او برداشت و فرمود: «شبانه از خانه ات بيرون آمدى، ولى توفان شديدى درگرفته بود و تو توان حركت نداشتى. ستارگان ديده نمى شدند و نمى توانستى راهت را پيدا كنى. توفان، تو را آزرده ساخت و اينك هم توانى برايت نمانده است» . مرد كه با شگفتى تمام به سخنان اديبانه و عالمانه امام مجتبى (ع) گوش مى داد، پرسيد: «اى پسر! اين چيزها را از كجا دانستى؟ تو اسرارى را كه در دلم نهفته بود، آشكار ساختى. گويى همراه من بوده اى. تو غيب مى دانى! چگونه بايد مسلمان شوم؟» امام مجتبى (ع) در حضور بزرگانى چون پيامبر اكرم (ص) ، على (ع) و اصحاب، اسلام آوردن را به او ياد داد. آن مرد بيابان نشين، اسلام آورد و

ص:73

به قبيله اش بازگشت. چند روز بعد، به همراه بسيارى از بستگانش براى مسلمان شدن بازگشت. از آن روز، درباره آن كودك مى گفتند: «حسن، هديه اى است كه خدا به ما داده و مانندش را هيچ كس به ما ارزانى نداشته است»(1)

ص:74

ص:75

ص:76

نام آن بزرگوار، «حسين» است كه آن را پروردگار عالم برگزيد. آن حضرت در سوم شعبان سال چهارم هجرى قمرى به دنيا آمد. مشهورترين كنيه ايشان، «ابوعبدالله» است و مشهورترين القاب شريف ايشان، «سيد الشهداء» ، «المظلوم» ، «سبط» ، «شهيد» و «سعيد» . پدر بزرگوار ايشان، على (ع) و مادر گرامى اش، حضرت فاطمه عليها السلام است. آن حضرت 5٧ سال زيست. مدت امامت ده ساله آن بزرگوار با خلافت زمام داران ستمگر اموى، «معاويه» و «يزيد» هم زمان بود. سرانجام در دهم محرم الحرام سال 6١ه. ق، در «كربلا» به دست لشكريان «يزيد بن معاويه» شهيد شد. (ر. ك: تاريخ چهارده معصوم عليهم السلام، محمدباقر مجلسى، ص 4٧5؛ زندگانى چهارده معصوم عليهم السلام، ص ٧٣)

ص:77

ص:78

كودكى، بسيار متعجّب و شگفت زده شدم. عرض كردم كه علامت و نشانيۀ درستى گفتار شما چيست؟» آن حضرت فرمود: «چند عدد ريگ از روى زمين بردار و به من بده» . چند عدد ريگ از روى زمين برداشتم و به ايشان دادم. آن حضرت سنگ ها را در كف دستان مبارك خود قرار داد و آنها را به هم ماليد تا تمامشان پودر شد. سپس آنها را خمير كرد و انگشتر مبارك خود را بر آن زد و نقش انگشتر بر خمير نمايان گرديد. سپس فرمود: «اى امّ سليم، خوب در آن دقت كن، ببين چه مى بينى؟» وقتى خوب دقت كردم، ديدم اسامى مبارك پيامبر اكرم (ص) ، اميرالمؤمنين، امام حسن، امام حسين و نُه فرزندش عليهم السلام به همان ترتيبى كه در كتاب هاى آسمانى خوانده و ديده بودم، در آن است به همين خاطر بيش از اندازه تعجب كردم و با خود گفتم كه چه نشانه ها و علامت هاى بزرگ و ارزشمندى برايم آشكار شد؟ سپس عرض كردم: «اى مولاى من! چنانچه ممكن است علامت ديگرى نيز به من نشان بدهيد» . امام حسين (ع) تبسمى كرد، درحالى كه نشسته بود، بلند شد و ايستاد، سپس دست شريف خود را به سمت آسمان بالا برد؛ ناگهان ديدم همانند عمود و ستونى آسمان ها را شكافت و از چشم من ناپديد شد. من فرياد كشيدم و بيهوش افتادم. پس از لحظه اى به هوش آمدم و چشم هاى خود را بازكردم. ديدم امام حسين (ع) دسته گل ياس در دست مبارك دارد و بر صورت و بينى من مى گذارد. تا امروز كه سال ها از آن واقعه گذشته،

ص:79

هنوز بوى آن گل ياس برايم باقى مانده است. سپس عرض كردم: «اى سرور من، وصى و خليفيۀ شما كيست؟» امام حسين (ع) فرمود: «هر كس كه مانند من و گذشتگان من، چنين كارى را انجام دهد» (1)

ص:80

ص:81

بود. پشت سرش هم مردى بود. زن بازوى خود را از چادر بيرون آورد و آن مرد هم دستش را روى بازوى زن گذاشت. خداوند توانا دست آن مرد را روى بازوى زن چسبانيد. حاجيان از اين امر آگاه شدند و از طواف بازماندند. كار به جايى رسيد كه نزد امير فرستادند. مردم اجتماع كردند و فقيهان را هم فرا خواندند تا حكم آن را بپرسند. پاسخ فقيهان اين بود كه بايد دست اين مرد را بريد؛ چرا كه او جنايت كرده است. حاكم گفت: آيا اينجا از فرزندان پيامبر خدا، محمد مصطفى (ص) كسى نيست؟ گفتند: چرا، همين امشب امام حسين (ع) وارد [مكّه] شده است. امير شخصى را نزد امام حسين (ع) فرستاد تا حضرتش تشريف فرما شود؛ آن حضرت تشريف آورد. امير عرض كرد: ببين اين دو نفر چه كار كرده اند؟ ! امام حسين (ع) رو به قبله ايستاد و دستان مباركش را به سوى آسمان بلند كرد و مدت زيادى مشغول دعا شد. سپس نزد آن دو آمد و دست مرد را از بازوى زن جدا كرد. امير گفت: آيا اين مرد را به سبب اين كار مجازات نمى كنى؟ حضرت فرمود: نه»(1)

ص:82

مناسب است و روزهاى ديگر راهزنان آنان را غارت كرده، خواهند كشت. غلامان به توصيه امام عمل نكردند و از مدينه خارج شدند. ازاين رو راهزنان آنان را غارت كردند و كشتند. حضرت سيّد الشهداء (ع) در همان ساعت نزد والى مدينه رفت. والى مدينه عرض كرد: «به من خبر دادند دوستان و غلامان تو كشته شدند! خداوند به شما اجر بدهد» . امام حسين (ع) فرمود: « أما إنّى أدلّك علي من قتلهم، فاشدد يدك بهم؟» ؛ «آيا به تو بگويم چه كسانى آنها را كشته تا آنها را گرفته و مجازات كنى؟» عرض كرد: «آيا آنها را مى شناسى؟» امام فرمود: «آرى، همان گونه كه شما را مى شناسم» . سپس به مردى كه در مجلس حضور داشت، اشاره كرد و فرمود: «اين هم با آن دزدان بوده است» . پس آن مرد گفت: «اى پسر رسول خدا چگونه مرا مى شناسى كه من با آنها بودم؟ ! درحالى كه شما در آن حوالى نبوديد و حضور نداشتيد» ! حضرت فرمود: «اگر هميۀ جزئيات را بگويم، آيا تصديق مى كنى» ؟ آن مرد گفت: «آرى حتماً تصديق مى كنم» . پس امام حسين (ع) فرمود: «خارج شديد از مدينه، درحالى كه با فلانى و فلانى بوديد و بين شما، چهار نفر از دوستان والى بود و بقيه شما از اهل حُبشان (تيره اى از سودان) بودند كه در مدينه ساكن هستند» . والى به آن مرد گفت: «راست بگو و الا به خداى قبر و منبر (مرقد مطهر و منبر پيامبر اكرم (ص)) هر آينه گوشت بدنت را با تازيانه جدا كنم» . آن مرد گفت: «به خدا سوگند امام حسين (ع) راست مى گويد؛ به

ص:83

گونه اى كه گويا با ما بوده است» . پس والى همه آن دزدان را جمع كرد و همگى اقرار كردند. پس گردن همه آنان را زد.(1)پرده از چشم من برداشته شد امام حسين (ع) هنگام جنگ، بعضى را مى كشت و از بعضى مى گذشت. سببش را پرسيدند، فرمود: «پرده از چشمم برداشته شده است؛ پس مى بينم نطفه ها كه در صلب هاست تا روز قيامت. پس هر مردى كه در صلب او مؤمنى هست او را نمى كشم» . امام زين العابدين (ع) فرمود: «ديدم مردى را كه نيزه به پهلوى پدرم زد، امّا پدرم هيچ متعرض او نشد. چون امامت به من منتقل شد، دانستم كه در صلب اين كافر مردى بود كه محب ما اهل بيت عليهم السلام بود»(2)

ص:84

آتش كارش را ساخت. امام (ع) فرمود: « الله اكبر! من دعوة ما اسرع اجابتها»(1)؛ «الله اكبر، چه زود اين نفرين اثر نمود» . اين ملعون كيست؟ «تميم بن حصين فزارى» ملعون به امام حسين (ع) گفت: «اى حسين و اى لشكر حسين! آيا نمى بينيد كه آب فرات مانند شكم ماهى مى درخشد؟ ! به خدا قسم كه قطره اى از اين آب را به شما نخواهيم داد تا از تشنگى بميريد» . امام (ع) فرمود: «اين ملعون كيست» ؟ عرض كردند: «تميم بن حصين است» . فرمود: «اين مرد و پدرش از اهل جهنمند» . پس اين گونه نفرين كرد: «خدايا! اين ملعون را از تشنگى بكش» . در آن حال عطش بر آن ملعون غالب شد و از اسب افتاد و زير دست و پاى مركبان پايمال گرديد و به جهنم واصل شد. در روايت ديگرى است كه امام حسين او را اين گونه نفرين كرد: خدايا او را بكش درحالى كه تشنه باشد و هرگز او را نيامرز» . حميد بن مسلم گفت: «بعد از واقعه كربلا اين ملعون مريض شد و من به عيادتش رفتم. به خدا سوگند او را ديدم كه آن قدر آب مى خورد تا شكمش پر مى شد. بعد آب ها از دهانش خارج مى شد و فرياد العطش العطش او بلند مى شد. دوباره آب بسيار مى خورد و از تشنگى برخود مى پيچيد. تا آنكه به همين حالت به جهنم واصل گرديد»(2)

ص:85

ص:86

و گفت: وقتى حسين (ع) به شهادت رسيد، مانند خون بر خانه ها و ديوارها باريد»(1)

ص:87

پشت بام در خدمت استاد ميرزا محمد تقى شيرازى رحمه الله درس مى خوانديم كه ناگهان استاد بزرگوارمان، مرحوم آيت الله العظمى سيّد فشاركى رحمه الله وارد شد، در حالى كه آثار گرفتگى و انقباض در چهره ايشان نمايان بود و از شنيدن خبر شيوع وبا در عراق بسيار ناراحت بود. در اين هنگام، خطاب به ما فرمود: آيا مرا مجتهد مى دانيد؟ عرض كرديم: آرى. فرمود: آيا مرا عادل مى دانيد؟ عرض كرديم: آرى. فرمود: من به تمام زن و مرد شيعه سامرا حكم مى كنم كه هر كدام يك فقره از زيارت عاشورا را به نيابت از نرجس خاتون، والده ماجده امام زمان (ع) بخوانند و آن مخدّره را نزد فرزند بزرگوارش شفيع قرار دهند كه بيمارى وبا از شيعيان دفع گردد. ما به سرعت، پيام مرجع تقليد مردم را به آنها رسانديم. پس از اطلاع از دستور آن مرجع بزرگ، بدان عمل كردند و كسى در سامرا آسيب نديد، در حالى كه روزانه، بيش از ١5٠٠ نفر غير شيعه در عراق مى مردند»(1)

ص:88

شيخ عبدالكريم! كارهايت را انجام بده و وصيت كن؛ چرا كه سه روز ديگر خواهى مُرد. من از خواب بيدار شدم، در حالى كه متحير بودم، ولى عاقبت به خود گفتم: اين يك خواب معمولى بود و تعبيرى ندارد و آن را فراموش كردم. روز سه شنبه و چهارشنبه مشغول درس و بحث بودم و خوابى را كه ديده بودم، كاملاً از ياد برده بودم. روز پنج شنبه كه درس ها تعطيل بود، با بعضى از رفقا به باغ بزرگ مرحوم سيد جواد رفتيم. در آنجا قدرى گردش [كرديم] و مدتى را به مباحثه علمى گذرانديم. ناهار را [نيز] همان جا صرف كرديم و ساعتى خوابيديم. من نيز در گوشه اى به خواب رفتم. ناگهان لرزه شديدى سراسر وجودم را فراگرفت. دوستانم به سويم دويدند و هر چه عبا و روانداز همراه داشتند، روى من انداختند، ولى همچنان بدنم لرز داشت و در ميان آتش تب افتاده بودم. حالت عجيبى بود. حس كردم كه حالم بسيار وخيم است. به رفقا گفتم: كارى از دست شما ساخته نيست. زودتر مرا به منزلم برسانيد. آنان وسيله اى فراهم كردند و مرا به شهر كربلا رساندند و وارد منزل نمودند. در منزل، بى حال و بى حس در بستر افتاده بودم. بسيار حالم دگرگون شده بود. در اين ميان، به ياد خواب سه شب پيش افتادم. علايم مرگ را به وضوح مشاهده كردم و با در نظر گرفتن خوابى كه ديده بودم، مرگ را احساس كردم. ناگهان ديدم دو نفر ظاهر شدند و در طرف راست و چپ من نشستند. نگاهى به يكديگر كردند و گفتند: اجل اين مرد رسيده است. مشغول قبض روحش شويم. در همان حال عجيب با توجّه قلبى

ص:89

به ساحت مقدس حضرت اباعبدالله الحسين (ع) متوسل [شدم] و عرض كردم: اى حسين عزيز! دستم خالى است و كارى نكرده ام و زاد و توشه اى براى آخرت خود تدارك نديده ام. تو را به جان مادرت، زهرا عليها السلام از من شفاعت نما تا خداوند مرگ مرا تأخير اندازد تا فكرى به حال خود نمايم. بلافاصله پس از اين توسل، ديدم شخصى نزد آن دو نفر مأمور آمد و گفت: حضرت سيدالشهدا (ع) فرمودند: شيخ عبدالكريم به ما متوسل شده [است] و ما نيز در پيشگاه خداوند از او شفاعت كرديم تا مرگش را به تأخير اندازد و خداوند متعال تقاضاى ما را اجابت نموده است. هم اكنون از نزد او خارج شويد! در اين موقع، آن دو نفر به هم نگاه كردند و گفتند: سمعاً و طاعةً. پس ديدم آن دو نفر به همراه فرستاده امام حسين (ع) [سه نفرى] صعود كردند و رفتند. در اين وقت، احساس سلامتى كردم و به خود آمدم. صداى گريه و زارى اطرافيانم را شنيدم و متوجّه شدم كه بستگانم در اطرافم جمع شده [اند] و به سر و صورت خود مى زنند. خواستم دستم را حركت دهم، ولى از شدت ضعف نتوانستم. آرام چشم گشودم و ديدم كه به رويم پارچه اى كشيده اند. خواستم پايم را جمع كنم، ولى متوجّه شدم كه دو انگشت بزرگ پايم را بسته اند گويا مرا آماده غسل و كفن كرده بودند. به هر زحمتى بود، دستانم را تكان دادم و در آن حال شنيدم كه كسى مى گويد: ساكت شويد! گريه نكنيد! گويا بدن حركت دارد! همگان آرام شدند و رواندازى كه به رويم كشيده بودند، برداشتند و چشمم را

ص:90

گشودند و پاهايم را باز كردند. با دست اشاره به دهانم كردم كه به من آب بدهيد. كم كم از جا برخاستم و نشستم. تا پانزده روز ضعف و كسالت داشتم و بحمدالله پس از مدتى كوتاه كاملاً بهبهود يافتم و اين موهبت به بركت مولايم، حضرت امام حسين (ع) حاصل شد؛ آرى به خدا قسم!»(1)

ص:91

ص:92

نام آن گرامى، «على» و مشهورترين لقبش، «زين العابدين» و «سجاد» است. در نيمه ماه جمادي الاول سال ٣٨ه. ق در «مدينه» چشم به جهان گشود. سرور شهيدان، حضرت امام حسين (ع) ، پدر او و «شهربانو» ، مادر گرامى اوست. (پيشوايان معصوم عليهم السلام، ص ٢55) «يزيد» ، «عبدالله بن زبير» ، «مروان حكم» ، «عبدالملك بن مروان» و «وليد بن عبدالملك» ، حكمرانان بيدادگرى بودند كه در دوران امامت ٣5 ساله حضرت زين العابدين (ع) ، مدتى بر جامعه مسلمانان فرمانروايى كردند. (پيشوايان معصوم عليهم السلام، ص ٢66) آن بزرگوار مثل پدر بزرگوارش 5٧ سال زيست. (زندگانى چهارده معصوم عليهم السلام، ص ٣؛ به نقل از: اصول كافى، ج ١، ص 466) ايشان در سال ٩4 يا ٩5ه. ق به دسيسه «وليد بن عبدالملك» مسموم شد و به شهادت رسيد. آن گاه در قبرستان «بقيع» كنار قبر عمويش، امام حسن (ع) به خاك سپرده شد. (سيره پيشوايان، صص ٢٣4 و ٢٣5)

ص:93

ص:94

محمّد و آل پاك او هستى، از شرّ او به تو پناه مى برم و از تو مى خواهم كه خير او را به من برسانى و شرّش را كفايت كنى» . همچنين وقتى به مسرف گفتند: «تو درباره اين جوان و پدرانش ناسزا مى گفتى، ولى چگونه شد كه وقتى نزد تو آمد، به او احترام كردى؟» مسرف گفت: «به دلخواهم نبود، بلكه دلم از ترس او پر شده بود»(1)

ص:95

اين ديوار تكيه داده بودم، در حالى كه غمگين بودم. ناگاه ديدم مردى خوش چهره و خوش لباس روبه رويم ايستاده است و به من نگاه مى كند. آن گاه به من گفت: اى على بن الحسين، چرا تو را ناراحت مى بينم؟ آيا براى دنياست [كه ناراحتى ندارد؛ زيرا] روزى آن آماده است و نيكوكار و بدكردار از آن برخوردارند. گفتم: بر آنچه تو مى گويى، ناراحت نيستم. گفت: آيا بر آخرتى كه وعده درستى است و مالك قاهرى در آن حكم مى كند، ناراحتى؟ گفتم: بر اين موضوع نيز آنچنان كه تو مى گويى، ناراحت نيستم. پرسيد: پس براى چه چيز ناراحتى؟ گفتم: از فتنه فرزند زبير [كه جامعه را به آشوب كشيده] مى ترسم. گفت: اى على! آيا كسى را ديده اى كه از خدا چيزى بخواهد و به او ندهد؟ گفتم: نه. سپس آن مرد از ديده ام غايب شد و به من گفته شد: اى على! اين مرد خضر (نبى) بوده است. در اين روايت نيامده است كه خضر (ع) چيزى به على بن الحسين (ع) آموخت، بلكه خضر مى دانست كه آن حضرت همچون او اسم اعظم را مى داند. از اين رو، به او تسلى داد و فرمود كه دعا كند.(1)

ص:96

كوفه به من مى گويند: اگر على بن حسين چنان كه تو مى گويى، امام بر حق مى بود، اين برص صورت تو را از بين مى برد» . امام به او نزديك شد. سپس از خدا برايش چيزى درخواست كرد كه او نفهميد. به بركت دعاى آن حضرت، خداوند بيمارى برص را از چهره او برطرف ساخت.(1)

ص:97

سپس راوى (سالم بن فروخ) مى افزايد: «زهرى هر وقت على بن الحسين (ع) را به ياد مى آورد، مى گريست و مى گفت: زين العابدين»(1)از بخش پايانى سخن امام سجاد (ع) چنين برمى آيد كه زهرى درصدد پندآموزى به آن بزرگوار بوده و گويا نافرمانى عبدالملك بن مروان را مايه عذاب اخروى مى دانسته است. از اين رو، به گمان خود، مطالبى را به ايشان يادآورى كرده است. امام نيز با پاسخ قاطع، جايگاه او و خود را يادآورى فرموده و گفته است: تو در مرتبه اى نيستى كه به من پند و اندرز دهى، بلكه اگر بخواهم، خود، مى توانم آن را چاره كنم. پس تحمل چنين وضع به ظاهر دشوار و طاقت فرسا تنها براى تكليف الهى است و بس.

ص:98

ص:99

بپرهيز؛ زيرا خود شاهد بودم كه آل ابى سفيان به چنين كارى اقدام كردند [و خون آنان را ريختند] و اندكى بيش حكومتشان باقى نماند. و السلام» . عبدالملك پس از نوشتن اين نامه آن را مهر و موم كرد و مخفيانه به سوى حجاج فرستاد و به او پيغام داد اين راز را مخفى بدارد. ولى اين راز براى على بن الحسين (ع) مكاشفه شد. از اين رو، در نامه اى به عبدالملك نوشت: «بسم الله الرحمن الرحيم. از على بن الحسين به عبدالملك بن مروان. امّا بعد، تو در فلان روز از فلان ماه نامه اى به حجاج نسبت به ما فرزندان عبدالمطلب با چنين مضمونى نوشتى. خداوند نيز اين عمل تو را بدون پاداش نمى گذارد» . آن گاه نامه را در همان روز براى عبدالملك فرستاد. وقتى نامه على بن الحسين (ع) به دست عبدالملك رسيد، دانست كه نامه على بن الحسين (ع) درست همان روزى نوشته شده كه وى به حجاج نامه داده بود. همچنين دريافت درست همان روزى كه وى غلامش را به سوى حجاج فرستاده بود، در همان روز، غلام على بن الحسين (ع) از مدينه به سوى او رهسپار شده است. از اين رو، به درستى گفتار و بزرگى و صلاح على بن الحسين (ع) پى برد و غلام آن حضرت را گرامى داشت و هديه هايى براى امام فرستاد.(1)

ص:100

ص:101

ص:102

امام «ابوجعفر» ، «باقرالعلوم» ، پنجمين پيشواى شيعيان، جمعه نخستين روز ماه رجب سال 5٧ه. ق در شهر مدينه چشم به جهان گشود. او را «محمد» ناميدند و «ابوجعفر» ، كنيه و «باقرالعلوم» ؛ يعنى شكافنده دانش ها، لقب آن گرامى است. پدر بزرگوار ايشان، امام زين العابدين و مادر او، بانوى گرامى، «ام عبدالله» ، دختر امام حسن مجتبى (ع) است. دوران امامت ١٨ ساله (سيره پيشوايان، ص ٣٠5) امام باقر (ع) با حكومت ظالمانه «هشام بن عبدالملك» اموى هم زمان بود. ايشان روز هفتم ذي الحجه سال ١١4ه. ق در پنجاه سالگى به دست «هشام بن عبدالملك» ، مسموم و شهيد شد. تن پاك آن درياى بى كران دانش خدايى را در قبرستان «بقيع» كنار آرامگاه امام حسن مجتبى و امام سجاد عليهما السلام به خاك سپردند. (پيشوايان معصوم عليهم السلام، صص ٢٩١ - ٣٠٧)

ص:103

ص:104

گفتند: «او مرد پستى است و همه چيز را شنيد» . امام فرمود: «نه، اين گونه نيست. اگر از او بپرسيد، هيچ چيز از سخنان مرا به ياد ندارد» . برخى از ياران گفتند: «بعدها او را ديديم و به او گفتيم: دوست داريم از سخنانى كه آن روز از ابوجعفر (ع) شنيدى، برايمان بازگويى كنى. او گفت: به خدا سوگند، هيچ از سخنان او نفهميدم؛ نه كمش را و نه زيادش را»(1)

ص:105

ص:106

سلام كرد و نشست. سپس گفت: مغيره نزد ما در كوفه است و گمان مى كند كه با شما فرشته اى است كه براى شما كافر را از مؤمن و شيعيان را از دشمنان شما معرفى مى كند. امام فرمود: شغلت چيست؟ گفت: گندم مى فروشم. امام فرمود: دروغ مى گويى. گفت: گاهى اوقات نيز جو مى فروشم. امام فرمود: اين گونه هم كه مى گويى نيست. بلكه تو هسته خرما مى فروشى. كثير تعجب كرد و پرسيد: چه كسى اين را به شما گفته است؟ امام فرمود: آن فرشته اى كه براى من، شيعيانم را از دشمنانم مى شناساند. او به من گفته است كه تو ديوانه مى شوى و سپس مى ميرى. جابر گفت: بعدها وقتى با عده اى به كوفه رفتيم، از كثير سراغ گرفتيم. ما را به سوى پيرزنى راهنمايى كردند. او گفت: وى ديوانه شد و سه روز پيش مرد.(1)

ص:107

ص:108

آرى. پرسيد: مدت حكومت بنى اميه بيشتر خواهد بود يا حكومت ما؟ فرمود: حكومت شما طولانى تر خواهد بود. بچّه هايتان حكومت را مى ربايند و با آن مانند توپى بازى مى كنند. . .» . بعدها هنگامى كه دوانيقى به حكومت دست يافت، از پيش گويى امام باقر (ع) تعجب كرد(1)

ص:109

چهار هزار نفر سپاه وارد شهر شما مى شوند و سه روز شما را از دم تيغ مى گذرانند و پهلوانانتان را مى كشند و ماتمى بزرگ بر شما وارد مى سازند و شما هم قدرتى براى دفاع از خود نداريد. تا اين رويداد، فرصت زيادى نمانده است. پس آماده باشيد و بدانيد كه رخ خواهد داد. مردم به سخنان پدرم بى اعتنايى كردند و گفتند: هرگز چنين نخواهد شد و فقط عده كمى از خواص بنى هاشم كه مى دانستند پدرم درست مى گويد، باور كردند. ديرى نپاييد كه ابوجعفر (ع) به همراه خانواده اش و گروهى از بنى هاشم از مدينه بيرون رفتند. سپس «نافع بن اَزرق» مدينه را محاصره كرد و مبارزان را كشت و نواميس را هم هتك كرد. پس از آن، مردم مدينه متوجّه شدند و گفتند: از اين پس، هرگز سخنان ابوجعفر (ع) را تكذيب نمى كنيم كه او غير از حقّ نمى گويد. همانا كه آنان خاندان رسالتند و همواره راست گو»(1)

ص:110

به كوفه رسيديم، جابر را شادمان نديدم. روز بعد، از روى احترام، به ديدار جابر شتافتيم. ناگهان با منظره اى شگفت روبه رو شدم. جابر درحالى كه مانند كودكان بر نى سوار شده و گردن بندى از استخوان گوسفند بر گردن افكنده بود و شعرهايى بى سر و ته مى خواند، از خانه بيرون آمد. نگاهى به من افكند، ولى هيچ نگفت. من نيز سخنى نگفتم. ولى از اين وضع، بى اختيار، گريه ام گرفت. كودكان پيرامون من و او گرد آمدند. جابر بى خيال به راه افتاد و مى رفت و كودكان همه جا او را دنبال مى كردند. مردم به يكديگر مى گفتند: «جابر بن يزيد» ديوانه شده است! چند روزى بيش نگذشت كه نامه خليفه، «هشام بن عبدالملك» به حاكم كوفه رسيد كه نوشته بود: تحقيق كن كه مردى به نام جابر بن يزيد جُعفى كيست؟ دستگيرش كن و گردنش را بزن و سرش را نزد من بفرست. حاكم از حاشيه نشينان، سراغ جابر را گرفت. گفتند: امير به سلامت باد! او مردى بود از فضل و دانش و حديث، برخوردار. امسال حجّ كرد و ديوانه شد و اكنون بر نى سوار است و با كودكان بازى مى كند. حاكم سراغ جابر و كودكان رفت و او را بر نى در حال بازى ديد و گفت: خدا را شكر كه از كشتنش معاف شدم»(1)

ص:111

زرد وارد شد، درحالى كه به خدمت كارش تكيه داده بود. امام باقر (ع) فرمود: اين جوان در آينده به خلافت مى رسد و شيوه اى عادلانه در پيش مى گيرد و. . . هنگام مرگ، زمينيان بر او مى گريند و آسمانيان نفرين مى كنند. عرض كرديم: مگر نه اين است كه عدل و انصاف پيشه مى سازد. پس نفرين آسمانيان براى چيست؟ امام فرمود: او جايگاه ما را غصب مى كند، درحالى كه شايسته آن نيست»(1)

ص:112

ص:113

ص:114

پيشواى ششم شيعيان، امام «صادق» (ع) در هفدهم ربيع الاول سال ٨٣ه. ق (اعلام الورى، ص ٢66) در «مدينه» به دنيا آمد. نامش، «جعفر» ، كنيه اش، «مدابوعبدالله» و لقبش، «صادق» است. پدر گرامى اش، امام محمد باقر (ع) ، پنجمين امام و پيشواى شيعيان است. بانوى گرامى، «ام فروه» نيز مادر اوست. (كافى، ج ١، ص 4٢٧) مدت زندگى اش 65 سال و امامتش ٣4 سال، از ١١4 تا ١4٨ه. ق، بود. زمامداران عصر ايشان، «هشام بن عبدالملك» ، «وليد بن يزيد بن عبدالملك» ، «يزيد بن وليد» ، «ابراهيم بن وليد» و «مروان حمار» از بنى اميه و «سفاح» و «منصور دوانيقى» از بنى عباس بودند. (اعلام الورى، ص ٢66) منصور آن امام گرامى را در ماه شوال سال ١4٨ه. ق مسموم ساخت و ايشان در ٢5 شوال در 65 سالگى به شهادت رسيد. پيكر پاكش را در «بقيع» كنار قبر پدر گرامى اش به خاك سپردند. (كافى، ج ١، ص4٧٢؛ ر. ك: پيشوايان معصوم عليهم السلام، صص ٢٩١ - ٣٠٧)

ص:115

ص:116

تشتى از بوى خوش حاضر كردند. آن گاه غاليه(1)و عنبر از آن تشت بر مى داشت و به محاسن حضرت مى ماليد. . . . پس حضرت بلند شد و برگشت. در پى او رفتم و گفتم: اى پسر پيامبر! شما را من نزد منصور آوردم و شكى نداشتم كه او قصد كشتن شما را دارد، ولى اكنون او اين گونه با احترام با شما برخورد كرد. من ديدم شما وقت داخل شدن، چيزى زير لب زمزمه مى كرديد، آن، چه دعايى بود؟ حضرت فرمود: گفتم: « اللّهُمَّ احْرُسْنى بِعَينِكَ الَّتى لا تَنامُ. . .»(2)

ص:117

محمد ملاقات كن و به آنان بگو من غريبم و از خراسان آمده ام. در آنجا شيعيان و پيروانى داريد كه اين پول را براى شما فرستاده اند و به هر كدام مبلغى با شرايطى بپرداز و بگو من فرستاده آنها هستم و دوست دارم رسيد پول را با خط خودتان بنويسيد كه همراه من باشد. دايى پدرم به مدينه رفت و پس از مدتى مراجعت كرد و نزد منصور آمد. پدرم نيز در مجلس منصور بود. منصور پرسيد: چه كردى؟ گفت: همه آنان را ملاقات كردم و پول ها را پرداختم و رسيد گرفتم به جز جعفر بن محمد كه در مسجد پيامبر نزد او رفتم. ديدم نماز مى خواند. پشت سر او نشستم تا نمازش تمام شود. چون نماز را به پايان برد، به من رو كرد و گفت: از خدا بترس و اهل بيت پيامبر را فريب مده و به منصور بگو از خدا بترسد و خاندان پيامبر را مفريبد. گفتم: منظورتان چيست؟ گفت: پيشتر بيا. آن گاه همه آنچه ميان من و تو گذشته بود و مأموريت مرا بازگفت؛ چنان كه گويى همراه ما بوده است»(1)

ص:118

آمدند و شبى را مهمان امام صادق (ع) بودند. روزى مرد خراسانى به منزل خود آمد و همسر را در حال احتضار ديد. پس نزد امام صادق (ع) رفت. حضرت بى درنگ برخاست و دو ركعت نماز خواند و دعا كرد. سپس به آن مرد فرمود: «برخيز و به سوى خانه ات برو. همسرت را به سلامت خواهى يافت» . آن مرد بازگشت و آنچه را حضرت به او فرموده بود، درست يافت و آن دو به مكه رفتند تا عمره به جاى آورند. در ميان طواف خانه خدا، چشم آن زن به حضرت افتاد. از شوهرش سؤال كرد: «اين مرد كيست؟» شوهرش گفت: «امام صادق (ع) است» . زن گفت: «به خدا قسم اين همان كسى است كه نزد پروردگار شفاعت كرد تا دوباره زنده شوم و به حياتم ادامه دهم»(1)

ص:119

ص:120

تا مرا ديد، فرمود: به خدا سوگند، به وعده اى كه به آن جوان داده بوديم، وفا كرديم! عرض كردم فدايت شوم، راست مى گوييد. به خدا سوگند، خود او نيز هنگام مرگ همين سخن را به من گفت»(1)

ص:121

ص:122

به پايين تخت و طرف ديگرش بر بالاى آن بود و به زبان فصيح مى گفت: اگر آزارى به او برسانى، تو را همراه تختت مى بلعم»(1)«فضل بن روزبهان» نيز اين ماجرا را با اندكى اختلاف آورده است كه مفصل تر از نقل پيشين است. وى مى نويسد: «اين اشارات است. بدان كه حضرت در واقعه قصد ابوجعفر دوانيقى به حرز الهى پناه برد و بر آن دشمن غدّار كه قصد آن حضرت كرده بود، فايق آمد. بحمدالله تعالى اين فقير ضعيف، آن [حرز حضرت صادق (ع)] را به ياد دارم و از اوراد فقير است كه سال هاست بدان مواظبت مى كنم و تمام عمرم در پناه آن حرز بحمدالله از شرّ دشمنان در امانم»(2)

ص:123

داد، راست نباشد، از ذمه و حول و قوّت خدا خارج و به حول و قوّت خود پناه برده ام. مرد از تكرار سوگند سر باز مى زد، ولى سرانجام پذيرفت. هنوز سخنش تمام نشده بود كه همان جا مُرد. پس منصور به حضرت گفت: اكنون مشكلى بر تو نيست و ساحت تو نزد ما مبرّاست و نزد ما تو فردى مأمون از هر فتنه اى هستى. پس حضرت برگشت و در پى آن، هديه اى به ايشان دادند»(1)نيز گفته اند كه «داوود بن على بن عباس» ، «معلّى بن خنيس»(2)را كه يكى از ياران حضرت بود، كشت و مال او را گرفت. وقتى خبر به حضرت صادق (ع) رسيد، پيوسته آن شب را مشغول نماز بود. چون وقت صبح شد، شنيدند حضرت مى گويد: « يا ذَالْقُوَّةِ القويّة وَ يا ذالمِحالِ الشَّديدِ وَ يا ذَالعِزّةِ الَّتي كُلُّ خَلقِكَ لَها ذليلٌ، إكفِنا هذِهِ الطّاغية وانْتَقِمْ لَنا مِنْهُ» . چيزى نگذشته بود كه صداى ناله اى بلند شد كه در پى آن گفتند داوود مرد.(3)

ص:124

مردى نشسته است و دعا مى كند. او پيوسته يا ربِّ يا ربِّ مى گفت تا نفسش قطع شد. سپس گفت: يا حى يا حى تا نفسش قطع شد. آن گاه عرض كرد: بار خدايا! من ميل به انگور دارم. پس بر من برسان. بار خدايا! لباسم كهنه شده است؛ لباس بر من بپوشان. به خدا سوگند! هنوز كلامش تمام نشده بود كه ديدم سبدى پر از انگور نزد او حاضر شد، درحالى كه آن فصل، فصل انگور نبود. دو بُرد نيز ديدم كه نظير آن را در دنيا نديده بودم. . . سپس نزديك آمدم و با او از انگور خوردم. انگورى كه هرگز مثل آن نخورده ام. آن انگور بى هسته بود. ما خورديم و سير شديم، ولى از آن هيچ كم نشد. پس فرمود: چيزى از آن برندار. سپس يكى از دو بُرد را برداشت و ديگرى را به من داد. گفتم: نيازى به آن ندارم. يكى را پوشيد و آن ديگرى را با لباس كهنه اش برداشت و از كوه پايين آمد. در مسعى، مردى به حضورش رسيد و عرض كرد: اى پسر پيامبر! من عريانم. با لباسى كه خدا برايت رسانده است، مرا بپوشان. حضرت از آن دو [بُرد دومى و لباس كهنه اش] را به آن سائل داد. به آن مرد گفتم: اين آقا كيست؟ گفت: جعفر صادق. به جست وجويش رفتم كه چيزى از او بشنوم، ولى او را نيافتم»(1)

ص:125

است. امام صادق (ع) به آن حيوان گفت: چرا اين قدر با عجله به سوى ما آمدى؟ در اين هنگام ديدم آن حيوان همچون پرنده اى به پرواز درآمد. بسيار تعجب كردم كه حضرت فرمود: اين پيكى از جن است كه اكنون خبر مرگ هشام [بن عبدالملك] را داد»(1)

ص:126

دعاى حضرت، نخل خشكيده، سبز و پر خرما شد. حضرت ما را دعوت كرد و فرمود: «به نام خدا از آن بخوريد» و ما از رطبى خورديم كه در عمرمان مانند آن نخورده بوديم. در آنجا عربى بود كه گفت: «اين سِحر است» . حضرت فرمود: «ما وارث پيامبران هستيم. دعا مى كنيم و خدا دعاى ما را مستجاب مى كند. اگر بخواهى و دعا كنم، تو مسخ مى شوى» . مرد عرب گفت: «آن را از خدا بخواه» . حضرت دعا كرد و مرد عرب به سگ تبديل شد. چون با آن حال نزد خانواده اش رفت، خانواده اش او را زدند و از خود راندند. آن مرد به سوى حضرت برگشت، درحالى كه اشك از چشمانش سرازير بود. حضرت بر او رحم آورد و دعا كرد و آن مرد به حال اول برگشت.(1)

ص:127

حضرت در خيمه گاه خود بود. سلام كردم و نشستم. حضرت متوجّه من شد و فرمود: اى ابراهيم! ما دوست داريم كه بُردى به تو بدهيم تا كفن تو باشد. گفتم: بُردى داشتم كه گم شد. حضرت به غلامش فرمود تا بُردى به من دهد. وقتى بر آن نگريستم، ديدم مثل برد خودم است. گفتم: اين مثل برد من است؟ حضرت فرمود: بگير و خدا را شكر كن كه خدا دوباره به تو رساند»(1)

ص:128

تباه كند (يعنى با قيام شما مخالفت كند)»(1)امام در آن جمع حاضر شد و فرمود: «اين كار را نكنيد؛ زيرا هنوز زمان آن [قيام مهدى موعود] نرسيده است» . سپس خطاب به عبدالله فرمود: «اگر تو گمان كرده اى كه اين پسرت، مهدى [موعود] است، چنين نيست و اكنون زمان آمدن او نيست» . عبدالله خشمگين شد و گفت: «خود مى دانى كه مطلب آن گونه نيست كه تو مى گويى، ولى حسدى كه نسبت به فرزند من دارى، شما را به گفتن اين سخن وادار كرده است» . حضرت فرمود: «به خدا سوگند، حسد مرا وادار نكرد تا اين سخنان را بگويم، بلكه اين مرد و برادران و فرزندانشان - دست به پشت ابوالعباس زد - به خلافت مى رسند، نه شما» . آن گاه دست به شانه «عبدالله بن حسن» زد و فرمود: «به خدا سوگند، منصب خلافت به تو و فرزندانت نخواهد رسيد، بلكه اين منصب به آنها مى رسد و پسران تو كشته خواهند شد» . اين سخن را گفت و به دست «عبدالعزيز بن عمران زهرى» تكيه كرد و از جا برخاست. سپس رو به «عيسى بن عبدالله» كرد و فرمود: «آن فرد را ديدى رداى زرد بر دوش داشت؟ (مراد، ابوجعفر منصور بود)» . عرض كردم: «آرى» . فرمود: «به خدا سوگند، مى بينم كه او محمّد بن عبدالله را مى كشد» . من با تعجب پرسيدم: «محمّد را مى كشد؟» فرمود: «آرى»(2)«عبدالله بن جعفر بن مسوّر» گفته است كه جعفر بن محمّد (ع) از آن

ص:129

مجلس بيرون آمد و به دست من تكيه زد. پس خطاب به من فرمود: «صاحب رداى زرد؛ يعنى منصور را ديدى؟» گفتم: «آرى» . فرمود: «به خدا سوگند كه مى بينم او محمّد را مى كشد» . با تعجب پرسيدم: «محمّد را مى كشد؟» فرمود: «آرى» . با خود گفتم: «به خداى كعبه سوگند، او به محمّد رشك مى برد و اين سخن را از روى حسد مى گويد، ولى زنده ماندم و روزى را كه منصور، محمّد را كشت، به چشم خودم ديدم»(1)

ص:130

يُصْلَبُ كَما صُلِبَ أبوهُ»(1)؛ «او همچون پدرش كشته مى شود و همچون پدرش به دار آويخته مى شود» .

ص:131

سوار شد. من گفتم: قربانت گردم، ديدم كارى انجام داديد. آيا اين هم جزو اعمال و مناسك حج است؟ فرمود: نه، ولى در اين سرزمين، مردى از خاندان من با جمعى از يارانش به شهادت مى رسند كه ارواح شان زودتر از اجسادشان به سوى بهشت مى شتابد» (1)

ص:132

ص:133

ص:134

ايشان روز هفتم ماه صفر سال ١٢٨ه. ق در «ابواء» به دنيا آمد كه بين «مكه» و «مدينه» قرار دارد. نام او «موسى» و كنيه مشهورش، «ابوالحسن» و «ابوابراهيم» و القابش، «كاظم» ، «صابر» و «صالح» است. در ميان مردم به «باب الحوائج» معروف است. پدر گرامى اش، امام صادق (ع) و مادر او، «حميده مُصفّاه» است. زندگى پيشواى هفتم شيعيان با خلافت «ابوالعباس سَفّاح» ، «منصور دوانيقى» ، «هادى» ، «مهدى» و «هارون» هم زمان بود. آن حضرت در ٢5 رجب سال ١٨٣ه. ق در زندان «سندى بن شاهك» در بغداد مسموم شد و به شهادت رسيد. قبر آن حضرت در «مقابر قريش» واقع در شهر «بغداد» (كاظمين) ، زيارتگاه عموم شيعيان و مسلمانان است. (پيشوايان معصوم عليهم السلام، صص ٣6١ - ٣٩٢)

ص:135

ص:136

است. نزدش مى روم و از نيتى كه درباره اش داشتم، بخشش مى طلبم. منتظر ماندم تا از نمازش فارغ شد و نشست. به سوى او رفتم. امّا پيش از آنكه سخن بگويم، رو به من كرد و فرمود: يا شقيق! بخوان: (و إنّي لَغَفّارٌ لِمَن تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدي) (طه:٨٢) و من هر كه را توبه كند و ايمان آورد و عمل صالح انجام دهد، سپس هدايت شود، مى آمرزم. بار ديگر مرا واگذاشت و از نظرم ناپديد شد. يقين كردم او از ابدال است؛ چون دو بار از نيتم خبر داد. چون به «رمال» رسيديم، بار ديگر او را بر سر چاه آب ديدم كه مى خواست آب بردارد. ظرفى كه در دست داشت، از دستش به داخل چاه افتاد و من به او مى نگريستم. نگاهى به آسمان كرد و فرمود: أَنْتَ رَبِّي إِذَا ظَمِئْتُ إِلَى الْمَاءِ وَ قُوتِي إِذَا أَرَدْتُ الطَّعَامَا(1)تو پروردگار منى هنگام شدت تشنگيم به آب و غذاى منى آن لحظه كه اراده غذا كنم. به خدا سوگند، ديدم آب چاه جوشيد و بالا آمد. پس ظرفش را با دست گرفت و آب نوشيد و وضو گرفت. چهار ركعت نماز خواند و سپس به سمت تپه شن رفت. شن ها را با دست به داخل ظرفش مى ريخت و حركت مى داد و تبديل به آب گوارا مى شد و مى نوشيد. نزدش رفتم و سلام كردم و جواب داد.

ص:137

عرض كردم: آنچه خداوند به شما روزى كرده است، به من هم بدهيد. فرمود: يا شقيق! نعمت هاى خداوند هميشه به صورت پنهان و آشكار بر ما نازل مى شود. گمانت را نسبت به خداوند نيكو گردان. سپس ظرف را به من داد، درحالى كه پر از سويق(1)و شكر بود. به خدا قسم آن چنان معطر و خوش طعم بود كه در طول عمرم غذايى همانند آن نخورده بودم. هم سير شدم، هم سيراب و پس از آن تا مدتى نياز به غذا و آب نداشتم تا اينكه به مكه رسيديم. نيمه شبى او را نزديك قبه آبخورى ديدم كه با حالت خشوع و گريه نماز مى خواند. در حال نماز بود تا وقت نماز صبح نزديك شد. در مصلايش نشست و مشغول تسبيح شد تا نماز صبح را خواند. سپس هفت بار طواف كرد و از مسجدالحرام بيرون رفت و من هم در پى او رفتم. ديدم خدمت كاران و همراهان بسيار دارد و برخلاف آنچه مى پنداشتم، بود. مردم دور او جمع شدند و بر او سلام كردند. از كسى پرسيدم: ايشان كيست؟ پاسخ داد: اين جوان، موسى بن جعفر بن محمّد عليهم السلام است. با خود گفتم: شگفت نيست كه اين شگفتى ها جز براى همانند ايشان نيست»(2)

ص:138

«عظام» كاشتم. آن سال زراعت خوب شد. ولى وقت فرا رسيدن محصول، ملخ هاى بسيار آمدند و همه زراعت مرا خوردند. دو شترم نيز از بين رفت و در مجموع، ١٢٠ دينار خسارت ديدم. در همين بحران، در جايى نشسته بودم، ناگهان امام كاظم (ع) را ديدم كه پيش آمد، سلام كرد و فرمود: حالت چطور است؟ از زراعت چه خبر؟ گفتم: صبح كردم مانند كسى كه همه زراعتش درو شده و چيزى باقى نمانده است. ملخ ها ريختند و همه را نابود كردند. فرمود: چقدر خسارت ديده اى؟ عرض كردم: ١٢٠ دينار خسارت ديده ام. به غلامش، «عرفه» فرمود: براى ابن مغيث، ١5٠ دينار به اضافه دو شتر، جدا كن و به او تحويل بده. آن گاه به من فرمود: ٣٠ دينار با دو شتر، اضافه بر خسارت تو داده ام. عرض كردم: مبارك باشد، به اينجا تشريف بياوريد و براى من دعا كنيد. وارد شد و بر من دعا كرد. . . . آن دو شتر بر اثر زاد و ولد، بسيار شدند و آنها را به ده هزار دينار فروختم و زندگى ام پر بركت شد»(1)

ص:139

بود، ولى به سبب شدت علاقه و احترام، آن را به على بن يقطين هديه كرد. على آن هديه ها را به همراه هدايايى ديگر به خدمت امام فرستاد و امام نيز تمام هدايا را پذيرفت، ولى آن پارچه را برگرداند و در نامه اى به حفظ آن سفارش فراوان كرد. پس از مدتى، ابن يقطين يكى از زيردستان خود را تنبيه كرد. او نيز به دربار هارون گزارش داد كه على بن يقطين، از دوستان و پيروان امام موسى كاظم (ع) است؛ براى وى ماليات و هداياى گران قيمت مى فرستد و پارچه مخصوصى كه چندى پيش، هارون به او هديه كرده بود، از آن جمله است. اطرافيان، اين مطلب را به هارون گزارش كردند و هارون گفت: «اگر پارچه را براى موسى بن جعفر (ع) فرستاده باشد، بى ترديد، از دوستان و پيروان اوست» . بى درنگ، على بن يقطين را خواست و گفت: «آن پارچه خلعتى اكنون كجاست؟» گفت: «عطرآگين كرده و داخل صندوق نهاده ام. هر بامداد، آن را بر چشم و سر مى مالم و دوباره در همان جا قرار مى دهم» . هارون گفت: «آن را حاضر كن!» او كسى را با دادن نشانى مأمور كرد تا صندوق را بياورند. وقتى آن شخص صندوق را آورد، در صندوق را باز كردند و آن پارچه، با همان ويژگى ها داخل صندوق قرار داشت. هارون خوشحال شد و على را نوازش كرد. سپس دستور داد خبرچين را به قتل برسانند.(1)

ص:140

ص:141

آزادى و تشريف فرمايى وى خشنود گشتم. اعلام فرمود: نگران شدى اباخالد! گفتم: ستايش خدايى را سزاست كه شما را از چنگ اين دژخيم رها ساخت. فرمود: اباخالد! ديگر بار گرفتار خواهم شد، ولى ديگر از آن، رهايى نخواهم يافت»(1)

ص:142

اين انتظار مى رود كه در زمين فساد نماييد و پيوند خويشاوندى را قطع كنيد؟»(1)ربيع مى گويد: [مهدى] شبانه در پى من فرستاد و اين امر، مرا نگران كرد. وقتى پيش او رفتم، همان آيه را با لحنى زيبا خواند و او خوش صداترين مردم بود. سپس گفت: [اى ربيع!] موسى بن جعفر را حاضر كن! وقتى حضرت را آوردم، ايشان را كنار خود نشانيد و [با احترام تمام] گفت: ابوالحسن! اميرالمؤمنين على بن ابى طالب را در خواب ديدم كه آيه: اگر حكومت را به دست گيريد، آيا جز اين انتظار مى رود كه. . . را براى من خواند. آيا اطمينان مى دهى كه عليه من يا فرزندانم شورش نكنى؟ امام پاسخ فرمود: به خدا سوگند، نه سابقه چنين كارى دارم و نه شورشگرى برازنده من است. مهدى گفت: راست گفتى. اى ربيع! سه هزار دينار به ايشان ببخش و او را به مدينه نزد خانواده اش برسان. ربيع مى گويد: همان شب كارش را سامان دادم. او هم از بيم مانع تراشى ها، پيش از سپيده صبح، راه مدينه را پيش گرفت»(2)

ص:143

«وقتى هارون الرشيد، امام موسى كاظم (ع) را زندانى كرد، ابويوسف(1)و محمد بن الحسن(2)، دو تن از ياران ابوحنيفه، شبانه به زندان رفتند تا با چند پرسش، توانايى علمى امام را بيازمايند. آنان در حال احوال پرسى بودند كه يكى از زندانبانان خدمت امام رسيد و عرض كرد: نوبت كارى من پايان يافته است. اگر خارج از زندان كارى داريد، بفرماييد تا فردا كه ان شاء الله بر مى گردم، آن را انجام دهم. امام فرمود: نيازى ندارم. آن گاه خطاب به آن دو فرمود: در شگفتم كه اين مرد از من مى خواهد او را مكلّف كنم فردا كارى انجام دهد، با اينكه همين امشب مى ميرد! آن دو [وقتى اين پيش گويى را شنيدند]، از پرسش هاى خود چشم پوشيدند و برخاستند و هيچ نگفتند. [وقتى از محضر امام بيرون آمدند] با

ص:144

يكديگر گفتند: مى خواستيم از فقه بپرسيم، ولى او از اسرار پشت پرده سخن گفت! حال، بر در خانه زندانبان مراقب خواهيم گماشت تا مطلب روشن شود و چنين كردند. نيمه هاى شب [با كمال شگفتى] از آن خانه صداى ناله و شيون برخاست. [وقتى مراقب] از اهل خانه جوياى حال شد، گفتند: صاحب خانه به طور ناگهانى جان داد! سپس آن شخص نزد ابويوسف و محمّد آمد و درستى ماجرا را به آنان گزارش كرد و آن دو، بى نهايت شگفت زده شدند»(1)

ص:145

ص:146

روز يازدهم ماه ذي القعده سال ١4٨ه. ق در خانه موسى بن جعفر (ع) در «مدينه» ، فرزندى چشم به جهان گشود كه بعد از پدر، تاريخ ساز صحنه ايمان، علم و امامت شد. او را «على» ناميدند و به «رضا» معروف شد. مادر گرامى او، «نَجمه» نام داشت. (پيشوايان معصوم عليهم السلام، ص ٣٩٧) امام رضا (ع) در سال ١٨٣ه. ق بعد از شهادت امام كاظم در زندان «هارون» ، در ٣5 سالگى عهده دار پيشوايى امت شد. (پيشوايان معصوم عليهم السلام، ص ٣٩٨) امام رضا (ع) در طول مدت امامت خويش با «هارون الرشيد» و دو فرزندش، «امين» و «مأمون» ، هم عصر بود؛ ١٠ سال با سال هاى آخر زمام دارى «هارون» ، 5 سال با حكومت «امين» و 5 سال با حكومت «مأمون» . (پيشوايان معصوم عليهم السلام، ص 4٠4) واقعه شهادت امام رضا (ع) بر اثر مسموميت به دست مأمون در روز آخر ماه صفر سال ٢٠٣ه. ق رخ داد. امام در اين هنگام، 55 سال داشت. پيكر پاك آن امام همام در بقعه اى در توس از توابع ولايت خراسان به خاك سپرده شد و امروزه زيارت گاه شيعيان جهان است. (پيشوايان معصوم عليهم السلام، ص 4٢٧)

ص:147

ص:148

ديده بود، اهميت نداد و به نيشابور رفت تا به محضر امام شرف ياب شود. به او گفتند كه حضرت اكنون در «كاروان سراى سعد» است. او به آنجا رفت و ماجراى زخم دهان خود را بازگو كرد و گفت: «به قدرى دهانم آسيب ديده است كه با زحمت و سختى حرف مى زنم. دوايى را به من نشان بدهيد تا با آن خود را درمان كنم» . امام رضا (ع) فرمود: «مگر آن دوا را در عالم خواب به تو معرفى نكردم؟ برو به همان دستور عمل كن» . او عرض كرد: «آن دستور را بار ديگر برايم بيان كنيد» . امام همان دستور را تكرار كرد. او دستور را انجام داد و سلامتى خود را بازيافت.(1)

ص:149

سپس به ياد باقى مانده لباس حضرت رضا (ع) افتاد كه نزدش بود (چون قسمت ديگرى از آن را مردم «قم» از او گرفته بودند) . آن لباس را به چشم كنيز كشيد و چشم او را با قسمتى از آن باقى مانده لباس در اول شب بست. وقتى صبح شد و دستمال را باز كرد، ديد چشمش خوب شده است. به بركت حضرت رضا (ع) ، چشم كنيز حتى بهتر از قبل از بيمارى شده بود.(1)

ص:150

همان جا رفت و امانت خود را با مُهر صاحبش بيرون آورد. او پس از آن، اين ماجرا را براى مردم مى گفت و همواره آنان را به زيارت آن مشهد شريف تشويق مى كرد»(1)

ص:151

غلام پايين پاى حضرت به نماز ايستاد. چون نماز هر دو تمام شد، به سجده رفتند و سجده را طولانى كردند. ارباب پيش از غلام سر از سجده برداشت و غلام را صدا كرد. غلام سر از سجده برداشت و گفت: لبيك اى مولاى من! به غلام گفت: مى خواهى آزادت كنم؟ گفت: آرى. گفت: تو در راه خدا آزادى و فلان كنيز من هم كه در بلخ هست، در راه خدا آزاد است و من در اين حرم مطهر، او را با اين مقدار مهريه به همسرى تو درآوردم و پرداخت آن را نيز ضامن شدم. فلان زمين حاصل خيز خود را هم بر شما دو نفر و اولادتان و اولاد اولادتان و همين طور نسل و ذريه شما وقف كردم و حضرت امام رضا (ع) را هم بر اين برنامه شاهد گرفتم. غلام گريست و به خدا و به حضرت رضا (ع) سوگند ياد كرد كه من در سجودم جز اين امور را نخواستم و به اين سرعت، اجابتش از سوى خدا برايم معلوم شد»(1)«ابوطالب حسين بن عبدالله طائى» مى گويد: از «ابومنصور بن عبدالرزاق شنيدم كه به حاكم طوس كه معروف به «ابيوردى» است، گفت: آيا تو فرزند دارى؟ او گفت: نه. ابومنصور به او گفت: پس چرا به زيارت مشهد امام رضا (ع) نمى روى و در آنجا دعا نمى كنى تا خداوند پسرى روزى و نصيب تو گرداند؟ من در آنجا (مشهد رضا (ع)) دعاها كردم و از خداوند عزّوجلّ چيزها خواستم. همه را اجابت فرمود و حاجتم روا شد. حاكم گفت: من قصد زيارت آن جناب كردم كه سلام

ص:152

خدا بر او باد. در مشهد و مزار حضرت رضا (ع) دعا كردم و از خداوند عزّوجلّ خواستم كه به من پسرى عنايت فرمايد. خداوند فرزندى پسر روزي ام فرمود. پس نزد ابومنصور رفتم و به او گفتم كه خداوند دعايم را در اين بُقعه مستجاب كرد و به من پسرى داد و مرا اكرام فرمود»(1)

ص:153

كه خوف آن مى رفت بقعه و مزار را ويران كند. به خواست خدا، در ميانه راه، سيل منحرف شد و بالا گرفت و در قناتى كه از محل مشهد بلندتر بود، ريخت و آسيبى به مشهد امام وارد نيامد»(1)

ص:154

مشكلى برايم پيش آمد، كنار قبر على بن موسى الرضا (ع) - كه درود خدا بر او و جدّش باد - مشرّف مى شدم. آن را زيارت مى كردم و از خدا مى خواستم مشكل را رفع كند. بى استثنا هم پاسخ مى شنيدم و آن سختى از من برطرف مى شد. اين چيزى است كه بارها آن را آزموده و همواره چنين يافته ام. خداوند ما را بر محبّت مصطفى (ص) و دودمانش - كه درود خدا بر او و آنان باد - بميراند»(1)

ص:155

و دستمالى بر سر داشت. وقتى جوان آن ترك را ديد، با شور و شوق، او را در آغوش گرفت و با او معانقه كرد و گريست و هر دو همديگر را شناختند. ترك دانست كه آن جوان پسر اوست. من از آن پسر پرسيدم: چگونه در اين وقت به اينجا آمدى؟ در پاسخ گفت: من در جنگ اسحاق آباد، به مازندران رفتم و در آنجا يك شخص گيلانى مرا پناه داد و بزرگ كرد. اكنون كه بزرگ شده ام، براى يافتن پدر و مادر از خانه بيرون آمدم، ولى نمى دانستم پدر و مادرم كجا هستند. در مسير راه، كاروانى به خراسان مى آمدند. من هم به آنها پيوستم و به اينجا آمدم. اكنون پدرم را اينجا يافتم. آن ترك گفت: من يقين دارم كه در كنار مرقد شريف حضرت رضا (ع) ، كرامات عجيبى رخ مى دهد. از اين رو، با خود عهد كرده ام تا آخر عمر در مشهد و در پناه اين مرقد عظيم بمانم»(1)

ص:156

ص:157

ص:158

امام «محمد تقى (ع)» در دهم ماه رجب سال ١٩5ه. ق در مدينه به دنيا آمد. نام آن حضرت، «محمد» و كنيه اش «ابوجعفر» و مشهورترين القاب او، «تقى» و «جواد» است. نام مادر امام جواد (ع) ، «سَبيكه» است كه پدرش، امام رضا (ع) ، او را «خَيزُران» ناميد. (پيشوايان معصوم عليهم السلام، ص 4٣5) حضرت جواد (ع) در حدود هشت يا نه سالگى به مقام شامخ امامت رسيد. (پيشوايان معصوم عليهم السلام، ص 4٣٨) خلفاى زمان ايشان، «مأمون» و «معتصم» بودند. امام جواد (ع) در آخر ذي القعده سال ٢٢٠ه. ق مسموم و شهيد شد. پيكر پاك ايشان را كنار قبر جدّ گرامى اش، امام موسى بن جعفر (ع) ، در «مقابر قريش» شهر «بغداد» به خاك سپردند. (پيشوايان معصوم عليهم السلام، ص 45٣)

ص:159

ص160

بعد به خدمت امام رفتم. فرمود: ابوالحسن (امام رضا (ع)) از دنيا رفت و به شما چهار هزار درهم بدهكار بود. آن گاه از زير سجاده خود، دينارهايى را به من تقديم كرد. دينارها را كه شمردم، معادل چهار هزار درهم بود» . (1)

ص:161

آن حضرت بنويسم و در آن نامه، لباسى را درخواست كنم. نامه را نوشتم و به مسجد رفتم. پس از انجام دو ركعت نماز و استخاره، به قلبم آمد كه نامه را نفرستم. از اين رو، نامه را پاره كردم و از مدينه بيرون آمدم. ناگاه شخصى پيش آمد و دستمالى داشت كه لباسى در آن بود. او از افراد كاروان مى پرسيد: محمّد بن سهل قمى رحمه الله كيست؟ تا اينكه نزد من آمد. وقتى مرا شناخت، گفت: مولاى تو (امام جواد (ع)) اين لباس را براى تو فرستاده است. وقتى نگاه كردم، ديدم دو لباس مرغوب و نرم است» . محمّد بن سهل رحمه الله آن لباس ها را گرفت و تا آخر عمر نزدش بود. وقتى كه از دنيا رفت، پسرش احمد، با همان دو لباس، او را كفن كرد.(1)

ص:162

مى كرد كه گوسفند را ندزديده است. او را نزد امام آوردند. فرمود: واى بر شما، بر اين شخص ستم كرديد. گوسفند خودش به خانه او وارد شده بود و او اطلاعى نداشت. آن گاه امام براى دلجويى و جبران لباسش، مبلغى به او عطا كرد»(1)

ص:163

است] مى گويد: محمّد بن على هاشمى به من گفت: به خدا سوگند، من گمان دارم كه حضرت جواد از آنچه در دل هاست، آگاه است؛ چنان كه شيعيان مى گويند»(1)«داوود بن قاسم جعفرى» مى گويد: «در راه كه مى رفتم، ساربانى با من گفت وگو كرد تا من از حضرت جواد (ع) بخواهم كه او را با برخى از همراهانش در كارهاى خود وارد كند. به خدمت امام رفتم كه در اين باره با ايشان صحبت كنم. ديدم ايشان مشغول غذا خوردن است و گروهى نيز آنجا هستند. از اين رو، نتوانستم درباره آنچه مى خواستم، با ايشان صحبت كنم. حضرت به من فرمود: اى اباهاشم (كنيه داوود است) بخور. آن گاه غذايى را كه مى خورد، پيش روى من گذارد. سپس بى آنكه سخنى از آن ساربان بگويم، فرمود: اى غلام، آن ساربانى را كه ابوهاشم آورده است، ببين و او را [براى كارها] پيش خود نگاه دار»(2)«قاضى يحيى بن اَكثَم» كه از دشمنان خاندان نبوّت و امامت بود، اعتراف مى كند: «روزى نزديك قبر پيامبر اكرم (ص) ، امام جواد (ع) را ديدم. با ايشان در مسائل مختلفى به مناظره پرداختم و آن حضرت به همه آنها پاسخ داد. گفتم: به خدا سوگند، مى خواهم چيزى از شما بپرسم، ولى شرم دارم. امام فرمود: من پاسخ را بدون آنكه پرسش را به زبان آورى، مى گويم؛

ص:164

تو مى خواهى بپرسى امام كيست؟ گفتم: آرى، به خدا سوگند، پرسشم همين است. فرمود: امام منم. گفتم: نشانه اى بر اين ادّعا داريد؟ در اين هنگام، عصايى كه در دست آن حضرت بود، به سخن آمد و گفت كه او مولاى من و امام اين زمان و حجّت خداست»(1)

ص:165

ص:166

و اعتراض شديد كردند. مأمون در سفرى كه از خراسان به بغداد رفت، امام جواد (ع) را از مدينه به بغداد طلبيد. امام جواد (ع) عازم بغداد شد. مأمون قبل از آنكه با امام جواد (ع) ملاقات كند، به شكار رفته بود. در بين راه، حضرت جواد (ع) را ديد. آن گاه مأمون به صحرا رفت و باز شكارى او، ماهى كوچكى را صيد كرد. مأمون آن ماهى را از منقار باز گرفت و در دست خود پنهان كرد. در بازگشت، بار ديگر امام جواد (ع) را ملاقات كرد و از آن حضرت پرسيد: «آنچه در درون دستم پنهان كرده ام، چيست؟» امام جواد (ع) فرمود: «خداوند درياهايى آفريد كه ابر از آن درياها بلند مى شود و ماهيان ريز با آن ابر بالا مى روند و بازهاى سلاطين آنها را شكار مى كنند و پادشاهان آنها را در كف مى گيرند و سُلالة نبوّت را با آنها مى آزمايند» . مأمون گفت: «حقّا كه تو فرزند امام رضا (ع) [و وارث علم او] هستى و اين عجايب از اين خانواده بعيد نيست» . سپس به ايشان بسيار احترام كرد و دخترش، «امّ فضل» را به ازدواج او درآورد. بنى عباس اعتراض شديد كردند كه مأمون دخترش را به نوجوانى داده است كه هنوز علم و فضل كسب نكرده است. مأمون براى آنكه معترضان را قانع كند، مجلسى تشكيل داد و علماى بزرگ را به آن مجلس دعوت كرد. يكى از آنها «يحيى بن اكثم» ، قاضى بغداد، اعلم علماى عصر بود. امام جواد (ع) را در صدر مجلس جاى دادند و مأمون نيز كنار آن حضرت نشست. در حضور معترضان و اشراف، «يحيى بن اكثم» ، پس از اجازه گرفتن از مأمون، به امام جواد (ع) رو كرد و گفت:

ص:167

«در حق كسى كه در احرام حج بود و حيوانى صيد كرد و آن را كشت، چه مى فرماييد؟» امام جواد (ع) فرمود: اين مسئله، داراى شاخه هاى بسيار است: ١. آيا آن مُحرِم درون حرم بود يا بيرون حرم؟ ٢. آيا او از موضوع آگاه بود يا ناآگاه؟ ٣. آيا او آن صيد را به عمد كشت يا از روى خطا؟ 4. آيا آن مُحرم، آزاد بود يا برده؟ 5. آيا آن محرم، صغير بود يا كبير؟ 6. آيا نخستين بار بود كه صيد مى كرد يا درگذشته نيز صيد كرده بود؟ ٧. آيا آن صيد از پرندگان بود يا غير پرندگان؟ ٨. آيا آن حيوان صيد شده، كوچك بود يا بزرگ؟ ٩. آيا به كار خود اصرار داشت يا اظهار پشيمانى مى كرد؟ ١٠. آيا در شب صيد كرد يا در روز؟ ١١. آيا در احرام حج بود يا در احرام عمره؟ يحيى با شنيدن اين مسائل، متحير ماند و درماندگى در چهره اش پديدار گشت و زبانش لكنت پيدا كرد. چون عظمت كمال و مقام علمى امام بر حاضران معلوم شد، پاسخ پرسش هاى يازده گانه فوق را از آن حضرت خواستند. آن بزرگوار با بيانى شيوا به آن مسائل يك به يك پاسخ داد. مأمون فرياد زد: «أحسَنت، أحسَنت!» (1)

ص:168

ص:169

ص:170

«ابوالحسن على النقى الهادي (ع)» ، پيشواى دهم شيعيان، در نيمه ذيحجه سال ٢١٢ه. ق در محلى به نام «صريا» در اطراف «مدينه» به دنيا آمد. پدرش، پيشواى نهم شيعيان، امام جواد (ع) و مادرش، بانوى گرامى، «سمانه» ، كنيزى بافضيلت و پرهيزكار بود. مشهورترين القاب امام دهم، «نقى» و «هادى» است. به آن گرامى، «ابوالحسن ثالث» نيز مى گويند. مدت زندگانى امام با حكومت هفت خليفه عباسى همراه بود. پيش از امامت با «مأمون» و «معتصم» ، برادر «مأمون» و در سال هاى امامت، با ادامه حكومت «معتصم» و نيز با «واثق» ، پسر «معتصم» ، «متوكل» برادر «واثق» ، «منتصر» پسر «متوكل» ، «مستعين» ، پسر عموى «منتصر» و «معتز» پسر ديگر «متوكل» ، هم عصر بود. امام هادي (ع) در سال ٢٢٠ه. ق پس از شهادت پدرش بر مسند امامت نشست و در آن هنگام، ٨ ساله بود. مدت امامت آن بزرگوار، ٣٣ سال و عمر شريفش، 4١ سال و چند ماه بود. ايشان در سال ٢54ه. ق در زمان «معتز» و به دسيسه او به شهادت رسيد و در «سامرا» دفن شد. (پيشوايان معصوم عليهم السلام، صص 465 و 466)

ص:171

ص:172

را نمى شناختى؟ فرمانده گفت: آيا اين شخص، پيامبرى از پيامبران است؟ گفتم: نه. فرمانده گفت: اين آقا (اشاره به امام) مرا به همان نامى صدا زد كه در كودكى در منطقه تركستان داشتم، با اينكه هيچ كس تاكنون نمى دانست كه من چنين نامى داشتم»(1)

ص:173

سلاح بودند. خليفه با ديدن اين همه نيروى نظامى وحشت زده و مدهوش شد.(1)

ص:174

فرزندان فاطمه عليها السلام بر درندگان حرام شده است. او را در قفس درندگان بيندازيد. اگر از اولاد فاطمه باشد، آسيبى به او نمى رسد» . به زن رو كردند و گفتند: «نظر تو چيست؟» زن دروغگو گفت: «او مى خواهد با اين كار، مرا از بين ببرد» . امام فرمود: «اينجا جماعتى از فرزندان حسين (ع) هستند. هر كدام را كه مى خواهيد، بيازماييد» . در اين لحظه همه ترسيدند و رنگ از رخسارها پريد و هيچ كس حاضر به انجام دادن چنين كارى نشد. متوكل در اين هنگام، موقعيت را بسيار مناسب ديد تا خود امام را داخل قفس بفرستد و با اين كار هم ايشان را [با توجيه خودش] به قتل برساند و هم كذب مدّعاى ايشان را به همگان بنماياند. بنابراين، به امام رو كرد و گفت: «اى اباالحسن، چرا خود اين كار را نمى كنى؟» امام فرمود: «انتخاب با توست» . گفت: «پس خودت انجام بده» . حضرت بى درنگ از جاى خود برخاست و داخل قفس درندگان گرسنه اى شد كه شش شير بزرگ در آن بودند. امام بى هيچ گونه پروايى ميان قفس نشست. شيرها دور امام را گرفتند و زانو زدند و سرهايشان را به دست امام ماليدند. امام با آرامش، آن حيوانات را نوازش كرد و با اشاره اى به آنها فهماند كه در گوشه اى از قفس كنار هم بايستند. وزير متوكل گفت: «اين تصميم اصلاً درست نبود [و موجب آبروريزى ما شد]. زود بگوييد بيرون بيايد پيش از اينكه اين خبر انتشار يابد» . متوكل گفت: «اى اباالحسن، ما قصد بدى در مورد تو نداشتيم. فقط مى خواستيم به آنچه گفتيد، يقين كنيم. حال مى خواهيم كه بيرون بياييد» .

ص:175

امام از جاى برخاست و به سمت نردبان آمد؛ شيرها دوباره گرد حضرت را گرفتند و خود را به پاى امام مى ماليدند. امام با دست به آنها اشاره كرد كه دور شوند. همگى بازگشتند. امام بيرون آمد و فرمود: «هركس گمان مى كند كه فرزند فاطمه است، ميان شيرها برود» . متوكل كه سخت احساس رسوايى مى كرد، زن را مجبور كرد كه ميان قفس برود. زن فرياد مى زد: «به خدا سوگند، دروغ گفتم. من دختر فلانى هستم و مشكلات زندگى مرا به اين كار واداشت» . متوكل كه گمان مى كرد آن زن بايد تاوان اين رسوايى را بدهد، دستور داد او را ميان قفس شيرها بيندازند. در اين هنگام، مادر متوكل ميانجى شد و نگذاشت كه با او چنين كنند.(1)

ص:176

بود؟ گفت: من مردى نيازمند، ولى سخنگو و با جرئت بودم. سالى با جمعى از اهل شهر براى دادخواهى به دربار متوكل رفتم. به كاخ او كه رسيديم، شنيديم دستور داده است امام هادي (ع) را احضار كنند. پرسيدم: على بن محمّد كيست كه متوكل چنين دستورى داده است؟ گفتند: او از علويان است و رافضى ها او را امام خود مى خوانند. پيش خود گفتم شايد متوكل او را خواسته است تا به قتل برساند. تصميم گرفتم همان جا بمانم تا او را ملاقات كنم. مدتى بعد سوارى آهسته به كاخ متوكل نزديك شد. با وقار و شكوهى خاصّ بر اسب نشسته بود و مردم از دو طرف او را همراهى مى كردند. به چهره اش كه نگاه كردم، محبتى عجيب از او در دلم افتاد. ناخواسته به او علاقه مند شدم و از خدا خواستم كه شرّ دشمنش را از او دور گرداند. او از ميان جمعيت گذشت تا به من رسيد. من در سيمايش محو بودم و برايش دعا مى كردم. مقابلم كه رسيد، در چشمانم نگريست و با مهربانى فرمود: خداوند دعاهاى تو را در حقّ من مستجاب كند، عمرت را طولانى سازد و مال و اولادت را بسيار گرداند. وقتى سخنانش را شنيدم، از تعجب - كه چگونه از دل من آگاه است؟ - ترس وجودم را فرا گرفت. تعادل خود را از دست دادم و بر زمين افتادم. مردم اطرافم را گرفتند و پرسيدند چه شد؟ من كتمان كردم و گفتم: خير است ان شاءالله و چيزى به كسى نگفتم تا اينكه به خانه ام بازگشتم. دعاى امام هادي (ع) در حقّ من مستجاب شد. خدا دارايى ام را فراوان كرد. به من ده فرزند عطا فرمود و عمرم نيز اكنون از هفتاد سال

ص:177

فزون شده است. من نيز امامت كسى را كه از دلم آگاه بود، پذيرفتم و شيعه شدم»(1)

ص:178

مقدّرات او نيست. اى خيران، بدان كه واثق مُرده، متوكل به جاى او نشسته و ابن زيات نيز كشته شده است. عرض كردم: فدايت شوم، چه وقت؟ با اطمينان فرمود: شش روز پس از اينكه از آنجا خارج شدى»(1)

ص:179

ص:180

ص:181

ص:182

«ابومحمد حسن بن على العسكري (ع)» ، يازدهمين پيشواى شيعيان پس از پيامبر اكرم (ص) در سال ٢٣٢ه. ق در شهر «سامرا» متولد شد. پدر بزرگوارش، امام دهم، حضرت هادي (ع) و مادرگرامى اش، بانوى پارسا و ارجمند، «حديثه» است كه «سوسن» نيز ناميده مى شود. امام عسكري (ع) در محله اى از «سامرا» به نام «عسكر» سكونت داشت. به همين دليل، به «عسكرى» شهرت يافت. مشهورترين القاب ديگر او، «زكى» و «نقى» و كنيه او، «ابومحمد» است. ايشان ٢٢ سال داشت كه پدرش به شهادت رسيد. مدت امامتش پس از پدر، شش سال و عمر شريفش، ٢٨ سال بود. امام يازدهم با خلافت شش خليفه عباسى - «متوكل» ، «منتصر» ، «مستعين» ، «معتز» ، «مهتدى» ، و «معتمد» - هم عصر بود. ايشان در زمان «معتمد» در سال ٢6٠ه. ق در ٢٨ سالگى به شهادت رسيد و در شهر «سامرا» كنار قبر پدر بزرگوارش به خاك سپرده شد. (پيشوايان معصوم عليهم السلام، ص 5٠٧)

ص:183

ص:184

آمديم، غلامش آمد و كيسه اى به پدرم داد و گفت: اين پانصد درهم است؛ دويست درهم براى لباس، دويست درهم براى آرد و صد درهم براى نفقه. پس كيسه ديگرى به من داد و گفت: اين سيصد درهم است؛ با صد درهم الاغ بخر، صد درهم براى لباس و صد درهم براى نفقه. به سوى «جبل» (قزوين و همدان) و به طرف «يسورى» (نام محلى در عراق) نيز سفر كن»(1)

ص:185

ولى پول ها را نيافتم. بعد معلوم شد پسرم جاى پول را دانسته و آنها را برداشته و گريخته است. به اين ترتيب، به هيچ چيزى از آن پول ها دست نيافتم»(1)

ص:186

ص:187

ما فرمود: اين مرد از شما نيست. از او در حذر باشيد. از آنچه گفته ايد، گزارشى براى خليفه نوشته است و هم اكنون در لباس اوست. برخى از دوستان ما به تفتيش او پرداختند و گزارش را كه در لباسش پنهان كرده بود، يافتند. چيزهاى مهم و خطرناكى درباره ما نوشته بود. . .»(1)

ص:188

جمعه مى ميرد و قبل از مرگش، پول تو را خواهد داد. قبل از روز جمعه، پسرعمويم نزد من آمد و طلب مرا پرداخت. به او گفتم: چطور شد كه آن همه نزد تو آمدم، طلب مرا نمى دادى، ولى اكنون خودت آمدى و پرداختى؟ در جواب گفت: در عالم خواب، با امام حسن عسكري (ع) ملاقات كردم. آن حضرت به من فرمود: وقت مرگ تو نزديك شده است؛ طلب پسرعمويت را بپرداز»(1)همچنين «عمر بن ابى مسلم» مى گويد كه «سميع مسمعى» ، همسايه ديوار به ديوار من بود و مرا بسيار آزار مى داد. به امام عسكري (ع) نامه اى نوشتم و تقاضا كردم دعا بفرمايد كه خداوند فرجى بفرمايد. پاسخ داد: «تو را به فرجى سريع بشارت مى دهم. تو مالك خانه همسايه ات خواهى شد» . پس از يك ماه صاحب آن خانه فوت كرد و من خانه او را خريدم و به بركت امام، آن را به خانه خويش ضميمه ساختم.(2)

ص:189

ساختم. ولى آنان با مشاهده وضع معنوى وى در نماز، روزه و دعا و مناجات، چنان دگرگون شده اند كه خود همواره به روزه و نماز اشتغال دارند. به آنان گفتم: چرا چنين شده ايد؟ مگر از او چه ديده ايد؟ در پاسخ گفتند: چه مى گويى درباره شخصى كه روزها را روزه دارد و شب ها را از آغاز تا پايان به عبادت مشغول است. نه سخن مى گويد و نه به چيزى سرگرم مى شود. وقتى به چهره او مى نگريم، دل هاى ما به لرزه مى افتد. چنان منقلب مى شويم كه نمى توانيم خود را نگه داريم» . وابستگان طاغوت وقتى چنين شنيدند، با نااميدى بازگشتند.(1)

ص:190

مى آيند. سلام مرا به آنان برسان و بگو همان روز عصر به حضور شما خواهم آمد. درباره اين سفر نگران نباش؛ چون به سلامت به گرگان مى رسى. سپس آگاه مى شوى كه پسرت، شريف پسردار شده است. نام او را «صَلْت» بگذار. او از مبلّغان حقيقى دين و دوستان ما خواهد شد» . جعفر گفت: «در گرگان، يكى از شيعيان شما به نام «ابراهيم بن اسماعيل» زندگى مى كند كه ثروتمند است و هر سال صد هزار درهم به شيعيان شما كمك مى كند» . امام حسن عسكري (ع) نيز فرمود: «خدا به او پاداش فراوان عطا كند. گناهانش را بيامرزد و فرزند پسر به او عطا فرمايد. از جانب من به او بگو كه نام آن پسر را احمد بگذارد» . پس از آن، جعفر بن شريف با امام حسن عسكري (ع) خداحافظى كرد و براى انجام مراسم حج به مكه رفت. سپس به گرگان بازگشت. همان گونه كه امام فرموده بود، در صبح جمعه، سوم ربيع الثانى به گرگان رسيد. دوستان و آشنايان به ديدارش آمدند و او سلام امام حسن عسكري (ع) و پيام هاى ايشان را به آنها ابلاغ كرد و بشارت داد كه عصر همين امروز، امام به اينجا خواهد آمد. شيعيان با شادى براى استقبال آماده شدند. همه در خانه جعفر بن شريف بودند كه ناگاه امام حسن عسكري (ع) وارد شد و بر همه شيعيان سلام كرد. شيعيان به سوى امام رفتند و دستش را بوسيدند. آن حضرت فرمود: «نماز ظهر و عصر را در سامرا خواندم. سپس به اينجا آمدم تا با شما ديدارى تازه كنم. اينك در حضور شما هستم. هر سؤال و نيازى داريد، بپرسيد و بخواهيد» . نخستين كسى كه سؤال كرد، شخصى به نام «نضر بن جابر» بود.

ص:191

گفت: «اى پسر رسول خدا، مدت يك ماه است كه عارضه اى در چشمان پسرم پديدار شده و هر دو چشمش كور گشته است. از درگاه خدا بخواه كه چشمانش را به او برگرداند» . امام حسن عسكري (ع) فرمود: «او را به اينجا بياور» . آن پسر را نزد امام آوردند. امام بر چشمان او دستى كشيد كه همان دم بينا شد. سپس يك يك حاضران پيش مى آمدند و امام نيازهايشان را برآورده مى ساخت و به پرسش هاى آنان پاسخ مى گفت و براى همه دعاى خير مى كرد. سپس همان هنگام به سامرا بازگشت.(1)

ص:192

مستعين، شخصى را نزد امام حسن عسكري (ع) فرستاد و آن حضرت را احضار كرد. آن حضرت ناگزير نزد مستعين رفت. پدرم (حارث) نيز همراه آن حضرت بود. وقتى كه امام حسن عسكري (ع) وارد خانه مستعين شد. من هم خود را به خانه او رساندم. ديدم استر با كمال چالاكى در حياط خانه ايستاده است. امام (ع) به طرف او رفت و دستى بر پشتش كشيد. ديدم بدن آن استر چنان عرق كرده است كه قطره هاى عرق از پيكرش مى ريخت. سپس امام حسن عسكري (ع) نزد مستعين آمد. مستعين با احترام، خير مقدم عرض كرد و سپس گفت: اى ابومحمّد! اين استر را لگام كن. . . . امام (ع) روپوشش را درآورد و كنار گذاشت. پيش استر رفت و بر دهانش لگام زد. سپس نزد مستعين برگشت و نشست. مستعين گفت: اين استر را زين كن. . . . حضرت برخاست. زين بر پشت استر نهاد و بست و سپس به جايگاه خود بازگشت. مستعين گفت: مى خواهى بر آن سوار شوى؟ امام حسن عسكري (ع) فرمود: آرى، رفت و بر آن سوار شد و چند قدمى با بهترين شيوه راه رفتن، راه رفت و بازگشت و پياده شد. مستعين گفت: اين استر را چگونه مى بينى؟ امام فرمود: در زيبايى و راهوارى، بى نظير است. مستعين گفت: آن را به تو واگذار كردم. امام حسن عسكري (ع) به پدرم (حارث) فرمود: افسار استر را بگير. پدرم افسار آن استر را كشيد و برد»(1).

ص:193

ص:194

معتمد، خليفه عباسى، سه روز پياپى براى نماز باران به بيرون شهر رفتند، ولى نتيجه اى نبخشيد. روز چهارم، پيشوا، روحانيان و مردم مسيحى براى دعاى باران به بيابان رفتند. در آن ميان، راهبى بود كه هر وقت دست به دعا بر مى داشت، باران تند باريدن مى گرفت. روز دوم نيز بيرون رفتند و باران فراوانى باريد تا مردم بى نياز شدند. مردم از اين پيشامد شگفت زده شدند. شمارى به ترديد افتادند و گروهى به دين مسيحيت تمايل پيدا كردند. اين مطلب براى خليفه گران آمد. پس به «صالح بن يوسف» (زندانبان) پيغام فرستاد كه ابومحمّد حسن عسكري (ع) را از بند رها كن و پيش من بياور. چون چشم خليفه به حضرت افتاد، گفت: امّت محمّد را درياب كه به پيشامد ناگوارى دچار شده است. امام فرمود: روز سوم (فردا) نيز به آنان اجازه دهيد راهى بيابان شوند و مانند دو روز پيش طلب باران كنند. خليفه گفت: اين كار چه سودى دارد؟ مردم از باران بى نياز شده اند. حضرت فرمود: تا شك از دل مردم زدوده شود. روز سوم نيز خليفه دستور داد تا مسيحيان همانند دو روز پيش به صحرا روند و دعاى باران به جا آورند. امام و گروهى از مسلمانان نيز با آنان همراه شدند. آنان به عادت دو روز پيش دعا كردند. در همان حال، آسمان ابرى شد و باران تندى فرو باريد. حضرت دستور داد دست همان راهب را در حال دعا بگيرند و آنچه در آن است، بيرون آورند. ناگهان پاره استخوان آدمى از بين انگشتانش درآوردند. امام استخوان را گرفت و داخل پارچه اى پيچيد. سپس به مسيحيان فرمود: اكنون دعا كنيد. اين بار، دعاى آنان بى فايده بود؛ چون ابرها از هم گسست و

ص:195

خورشيد نمايان شد. مردم از كار امام شگفت زده شدند. خليفه پرسيد: اى ابومحمّد! اين چه ماجرايى بود؟ فرمود: اين تكه استخوان، استخوان يكى از پيامبران است كه اين مرد از قبرشان به دست آورده است. هرگاه استخوان پيامبرى زير آسمان برهنه شود، باران مى بارد. آن را آزمودند و همان گونه يافتند كه حضرت فرموده بود. امام به منزل خويش در سامرا بازگشت، درحالى كه آن شبهه از ميان مردم رخت بربست و مسلمانان و خليفه شادمان بودند»(1)

ص:196

ص:197

ص:199

ص:200

حفظ كرده اند كه هيچ كس از اهل قم آن را حفظ نيست و برادرشان، حسن كه فرزند دوم است، به عبادت و زهد مشغول است و با مردم الفتى ندارد و از فقه هم بى بهره است. مردم از حافظه ابوجعفر (محمّد) و ابوعبدالله (حسين) ، دو فرزند على بن حسين بن بابويه در نقل روايات و احاديث تعجب مى كنند و مى گويند اين مقام به دعاى امام زمان (ع) نصيبشان شده است و اين موضوع در ميان مردم قم مشهور است.(1)

ص:201

١. ما از اخبار و احوال شما آگاهيم و چيزى از شما بر ما پوشيده نيست. ٢. هر يك از شما بايد به چيزى كه مايه محبّت ماست، عمل كند و از آنچه به كراهت و ناخشنودى ما نزديك است، دورى كند. ٣. اگر شيعيان ما دل هايشان با هم متحد باشد و به عهد و پيمانى كه با ما دارند، وفا كنند، بركت ديدار و سعادت ملاقات ما از آنها به تأخير نيفتد و آن گاه، ديدار ما به سبب حقيقت معرفت و صدقى كه با ما دارند، حاصل مى شود. 4. ما را از آنها دور نمى دارد، مگر آنچه از آنها صادر مى شود كه ما از آن ناخشنوديم و براى آنها نمى پسنديم.(1)

ص:202

خورديم و سير شديم، امّا غذا به حال خود باقى مى ماند. چون از غذا فارغ شديم، دقت كردم و متوجّه شدم كه اصحاب حضرت از چهل نفر تجاوز نمى كنند. با خود گفتم: كاش حضرت خدمتى را به من ارجاع مى دادند و خلعت و مخارجى براى تبرك به من عطا مى كردند. چون به در باغ رسيدم، دلم راه نداد و همان جا نشستم. ناگاه غلامى آمد و پارچه سفيدى را به همراه مقدارى پول آورد و گفت: مولايت مى فرمايد: «اين چيزى است كه مى خواستى و به زودى خدمتى به تو ارجاع مى كنم. از باغ خارج مشو!» آنجا بود كه از خواب بيدار شدم» .(1)

ص:203

مى رود. پرسيدم: «او كيست؟ ! « فرمود: «رشد فرزندانى كه داراى منصب امامتند، با رشد ديگران متفاوت است. كودك يك ماهه ما، مانند طفل يك ساله ديگران است. در شكم مادر سخن مى گويد، قرآن مى خواند و خدا را عبادت مى كند. هنگام شيرخوارگى، فرشتگان از او اطاعت مى كنند و هر صبح و شام بر او فرود مى آيند»(1)

ص:204

برساند. در آن نامه خطاب به ناحيه مقدسه عرض كرده بودم كه آيا از اين بيمارى نجات خواهم يافت و مدت عمر من چند سال خواهد بود؟ به او گفتم: «تمام تلاش من آن است كه اين نامه به دست كسى برسد كه حجرالاسود را در محل خود نصب مى كند. وقتى نامه را به او دادى، پاسخش را نيز دريافت كن!» ابن هشام پس از اينكه مأموريت خود را با موفقيت انجام داد، بازگشت و جريان نصب حجرالاسود را چنين تعريف كرد: وقتى به مكه رسيدم، خبر نصب حجرالاسود به گوشم رسيد. خود را فورى به حرم رساندم. مقدارى پول به شُرطه ها دادم تا اجازه بدهند كسى را كه حجرالاسود را در جاى خود نصب مى كند ببينم و عده اى از آنها را نيز استخدام كردم كه مردم را از اطرافم كنار بزنند تا بتوانم از نزديك، شاهد جريان باشم. وقتى نزديك حجرالاسود رسيدم، ديدم هر كس آن را برمى دارد و در محل خود مى گذارد، سنگ مى لرزد و دوباره مى افتد. همه متحير مانده بودند و نمى دانستند چه بايد بكنند. سرانجام جوانى گندم گون كه چهره زيبايى داشت، جلو آمد و سنگ را برداشت و در محل خود قرار داد. سنگ بدون هيچ لرزشى بر جاى خود قرار گرفت. گويى هيچ گاه نيفتاده بود. در اين هنگام، فرياد شوق از مرد و زن برخاست. او در مقابل چشمان جمعيت بازگشت و از در حرم خارج شد. من ديوانه وار به دنبال او مى دويدم و مردم را كنار مى زدم. آنها فكر مى كردند كه من ديوانه شده ام و از مقابلم مى گريختند. چشم از او بر نمى گرفتم تا اينكه از جمعيت دور شدم. با اينكه او آرام قدم

ص:205

برمى داشت، ولى من به سرعت مى دويدم و به او نمى رسيدم. به جايى رسيديم كه هيچ كس جز من، او را نمى ديد. او ايستاد و رو به من كرد و فرمود: آنچه با خود دارى، بده! وقتى نامه را به ايشان تقديم كردم، بدون اينكه آن را بخوانند، فرمود: به او بگو: از اين بيمارى هراسى نداشته باش. پس از اين، سى سال ديگر زندگى مى كنى. آن گاه مرا چنان گريه گرفت كه توان هيچ حركتى نداشتم. او در مقابل ديدگانم مرا ترك كرد و رفت. پس از اين قصه، سال ٣6٠ دوباره بيمار شدم و به سرعت خود را آماده كردم و وصيت كردم. اطرافيان به من گفتند: «چرا در هراسى؟ ان شاءالله خداوند شفا عنايت خواهد كرد» . گفتم: «اين همان سالى است كه مولايم وعده داده است» . وى در همان سال و با همان بيمارى دار فانى را ترك گفت و به مواليانش پيوست. رحمت خدا بر او باد! الخرائج و الجرائح، ج ١، صص 4٧5 و 4٧٨؛ بحارالانوار، ج 5٢، صص 5٨ و

ص:206

هيچ كس وصيت مكن تا به جاى تو بنشيند؛ زيرا غيبت كامل فرا رسيده است. ديگر تا آن روزى كه خداى تبارك و تعالى بخواهد، ظهورى نخواهد بود و آن پس از مدت درازى خواهد بود كه دل ها را سختى و قساوت فرا گيرد و زمين از ستم و بيداد پر شود. به زودى، افرادى از شيعيان من ادعاى مشاهده خواهند كرد. بدان هر كس پيش از خروج سفيانى و برآمدن صيحه و بانگى از آسمان، ادعاى ديدن من را كند، دروغگو و تهمت زننده است. قدرت و توانايى از آنِ خداوند بلندپايه بزرگ است و بس» . حاضران از توقيع شريف نسخه برداشتند و از نزد او بيرون رفتند. چون روز ششم رسيد، به سوى او بازگشتند و ديدند نزديك است جان به جان آفرين تسليم كند. به وى گفتند: «جانشين شما كيست؟» فرمود: «خدا را مشيتى است كه خود انجام خواهد داد» . اين مطلب را گفت و درگذشت و آخرين سخنى كه از او شنيده شد، همين بود. خداوند متعال او را رحمت كند.كمال الدين و تمام النعمه، ج٢، ص5١6؛ بحارالانوار، ج5١، ص٣6٠؛ الخرائج و الجرائح، ص١١٢٩.

ص:207

قرار نگيرد و ايرادى بر آن وارد نكنند. «علامه حلى» كه يكى از بزرگ ترين متفكران جهان شيعه است، چندى به طور ناشناس در جلسه درس آن شخص رفت وآمد كرد و سرانجام درخواست كرد كتاب را ببيند. آن شخص نتوانست دست ردّ بر سينه او بزند، ولى گفت: «من نذر كرده ام كه كتاب را جز يك شب به كسى واگذار نكنم» . ناگزير علامه پذيرفت كه آن كتاب فقط يك شب نزد وى بماند. علامه آن شب با يك دنيا خرسندى به رونويسى كتاب پرداخت. نظر علامه اين بود كه هر چه مقدور شود، از آن كتاب يادداشت بردارد و به پاسخ گويى آن بپردازد. همين كه شب به نيمه رسيد، علامه را خواب فرا گرفت. ناگاه ديد مردى كه در واقع، چشم بيدار انسان هاست، داخل اتاق شد و فرمود: «اى علامه! تو كاغذها را خط كشى و آماده كن. من كتاب را مى نويسم» . با اين حال، علامه در خطكشى هم به آن شخص نمى رسيد؛ زيرا سرعت نوشتن او فوق العاده بود. سپس فرمود: «علامه، تو بخواب و نوشتن را به من واگذار» . علامه بى چون و چرا فرمان آن مرد را پذيرفت و خوابيد. چون از خواب برخاست، تمام كتاب را بدون هيچ كم و كاستى در دفتر خود نوشته شده يافت. تنها اثر شخص نويسنده، نام مباركش بود كه در پايان كتاب ظاهراً با نقش «كَتَبَهُ الحُجَّة» به چشم مى خورد.(1)

ص:208

ص:209

كرم خاصى از او ديدم كه آنچه داشت، به افراد بخشش مى كرد. يك شب به ايشان عرض كردم: اينجا عراق و نجف اشرف نيست كه اين گونه بخشش مى كنى. اينجا اگر در ولايت غربت، پول هايمان تمام شد، از چه كسى بگيريم؟ سيد سكوت كرد. وى هر روز صبح زود به مسجد الحرام مشرف مى شد. طواف و نماز طواف را انجام مى داد و سپس نماز صبح و تعقيب آن را مى خواند و اول طلوع آفتاب به منزل بازمى گشت. آن گاه صبحانه مى خورد. سپس مردم گروه گروه مى آمدند و از محضرش بهره مند مى شدند. آن شب كه به او گفتم پول تمام شده است و از كجا پول بياوريم، روز آن شب، كه صبح از حرم بازگشت، چند لحظه بعد در را كوبيدند، در صورتى كه آن وقت، هنگام آمدن افراد معمولى نبود. مى خواستم بروم در را باز كنم كه ديدم سيد بحرالعلوم با شتاب حركت كرد و به من فرمود: نيا. من تعجّب كردم. پس از آنكه سيد رفت و در را باز كرد، ناگاه ديدم شخص بزرگوارى سوار بر مركب است. سيد بيرون دويد و سلام كرد و عرض ادب كرد. ركاب ايشان را گرفت و آن بزرگوار پياده شد. سيد بحرالعلوم عرض كرد: اى آقاى من بفرما. آن بزرگوار وارد منزل شد و در اتاق سيد بحرالعلوم به جاى سيد نشست. پس از ساعتى صحبت، آن بزرگوار برخاست، بر مركب سوار شد و رفت. سيد برگشت و بسيار شاد بود. به من حواله اى داد كه بروم «بازار صفا و مروه» و بر اساس آن حواله، پول بگيرم. به بازار رفتم و به همان مغازه اى رسيدم كه سيد فرموده بود. ديدم صاحب مغازه، منتظر من است.

ص:210

حواله را به او دادم. او آن را بوسيد و گفت: برو حمّال بياور. رفتم چند حمّال خبر كردم. آمدند و چند جُوال از پول هاى رايج را به منزل سيد آورديم. بعد كه مطلب را با سيد به طور خصوصى در ميان گذاشتم، فرمود: «تا زنده ام، به كسى نگو. حواله از حضرت صاحب الامر، امام مهدى (عج) بود، همان كسى كه ديروز صبح با مركب به منزل ما تشريف آورد»(1)

ص:211

ص:212

٨. اشك روان بر امير كاروان (ترجمه: خصائص الحسينيه) ، شيخ جعفر شوشترى، چاپ هشتم، ١٣٨٠ه. ش. ٩. اصول كافى، ابى جعفر محمد بن يعقوب اسحاق كلينى، تصحيح: على اكبر غفارى، چاپ سوم، دارالكتب الاسلاميه، تهران، ١٣٨٨ه. ق. ١٠. الاعلام، خيرالدين زركلى، چاپ پنجم، بيروت، دارالعلم للملايين، ١٩٨٠م. ١١. اقامة البرهان على اصول دين الاسلام، موسى بن على قائم مقام فراهانى، به كوشش: عبدالمجيد قائم مقام فراهانى، تهران، نشر وحيد، ١٣66ه. ش. ١٢. امالى، محمّد بن على بن بابويه (شيخ صدوق) ، تهران، كتابچى، ١٣٧6ه. ش. ١٣. انوار المشعشعين، شيخ محمد على بن حسين كاتوزيان، تهران، چاپ سنگى، بى تا. ١4. اهل بيت عليهم السلام؛ عرشيان فرش نشين، حسين انصاريان، چاپ اول، قم، دارالعرفان، ١٣٨٣ه. ش. ١5. بحارالانوار، محمدباقر مجلسى، چاپ دوم، بيروت، مؤسسة الوفاء، ١4٠٣ه. ق. ١6. البداية و النهاية، ابوالفداء اسماعيل بن كثير، مكتبة المعارف، بيروت. ١٧. پيشوايان معصوم عليهم السلام (زندگى نامه چهارده معصوم عليهم السلام) ، هيئت تحريريه مؤسسه در راه حق، چاپ اول، قم، انتشارات مؤسسه در راه حق، ١٣٨١ه. ش. ١٨. تاريخ بغداد، احمد بن على بغدادى، تحقيق: مصطفى عبدالقادر عطا، چاپ اول، بيروت، دار الكتب العلميه، ١4١٧ه. ق.

ص:213

١٩. تاريخ مدينه دمشق، على بن عساكر دمشقى، بيروت، دارالفكر، ١4١5ه. ق. ٢٠. تذكرة الحفاظ، شمس الدين ذهبى، چاپ چهارم، هند، حيدرآباد دكن، نشر دائرة المعارف العثمانيه، ١٣٩٠ه. ق. ٢١. تذكرة الحفاظ، محمد بن احمد ذهبى، تصحيح: عبدالرحمان بن يحيى المعلمى، بيروت، دار احياء التراث العربى، بى تا. ٢٢. تذكرة الخواص، سبط بن جوزى، تهران، مكتبة نينوى الحديثه، بى تا. ٢٣. تذكرة الخواص، سبط بن جوزى، قم، منشورات رضى، ١4١٨ه. ق. ٢4. تذكرة الشهداء، ملا حبيب الله كاشانى، نشر مهر آيين، بى تا. ٢5. تفسير كشّاف، محمود بن عمر زمخشرى حنفى، چاپ اول، قم، دفتر تبليغات اسلامى، ١4١6ه. ق. ٢6. تهذيب الكمال، جمال الدين مزى، بيروت، دار الفكر، ١4١4ه. ق. ٢٧. الثقات، امام حافظ ابوحاتم محمّد بن حبّان بن احمد تميمى بُستى، بيروت، دارالفكر للطباعة والنشر والتوزيع. ٢٨. جامع كرامات الاولياء، بنهانى، بيروت، دار المعرفة، ١4١4ه. ق. ٢٩. جامعه در حرم اهل بيت، ناصر شهيدى، چاپ اول، قم، نصايح، ١٣٨٣ه. ش. ٣٠. جلاء العيون، محمدباقر مجلسى، انتشارات قائم، بى تا. ٣١. چهره درخشان حسين بن على (ع) ، على ربانى خلخالى، قم، مكتب الحسين (ع) ، ١٣٧٨ه. ش. ٣٢. حلية الاولياء، ابونعيم احمد اصفهانى، بيروت، دار احياء التراث العربى، بى تا.

ص:214

٣٣. حلية الاولياء، ابونعيم احمد اصفهانى، چاپ دوم، قم، اسماعيليان، از روى نسخه دار الكتاب العربى، بيروت، ١٣٨٧ه. ق. ٣4. خاندان وحى، سيدعلى اكبر قُرشى، چاپ اول، قم، دارالكتب الاسلاميه، چاپخانه آفتاب، ١٣6٨ه. ش. ٣5. الخرائج و الجرائح، قطب الدين راوندى، چاپ اول، قم، المطبعة العلمية، ١4٠٩ه. ق. ٣6. دائرة المعارف قاموس عام لكلّ مطلب و فن، المعلم بطرس البستانى، بيروت، دار المعرفة. ٣٧. داستان دوستان، محمد محمدى اشتهاردى، چاپ پنجم، قم، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، ١٣٧٣ه. ش. ٣٨. داستان هاى شگفت، سيد عبدالحسين دستغيب، تهران، رهنما، ١٣6١ه. ش. ٣٩. داستان هاى شنيدنى از چهارده معصوم عليهم السلام، محمد محمدى اشتهاردى، چاپ نهم، قم، انتشارات نبوى، ١٣٧٧ه. ش. 4٠. دلائل الامامة، ابوجعفر محمد بن جرير بن رستم طبرى، نجف، منشورات مطبعة الحيدرية، ١٣6٩ه. ق. 4١. زندگانى امام زين العابدين (ع) ، حبيب روحانى، چاپ اول، مشهد، آستان قدس رضوى، ١٣٧4ه. ش. 4٢. زندگانى امام صادق (ع) ، سيد جعفر شهيدى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ١٣٧٧ه. ش. 4٣. زندگانى پيامبر اعظم (ص) ، باقر شريف قرشى، ترجمه: سيد ابوالحسن هاشمى تبار و محمد تقدمى صابرى، مشهد، بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، ١٣٨٧ه. ش.

ص:215

44. زندگانى حضرت فاطمه زهرا عليها السلام، ناصر مكارم شيرازى، چاپ چهارم، مشهد، انجمن محبان الفاطمه، ١٣٧١ه. ش. 45. سفينة البحار، شيخ عباس قمى، چاپ اول، قم، دارالأسوة للطباعة والنشر، ١4١4ه. ق. 46. سير اعلام النبلاء، شمس الدين ذهبى، بيروت، مؤسسة الرسالة، ١4٠6ه. ق. 4٧. سير اعلام النبلاء، شمس الدين ذهبى، تحقيق: شعيب الارنؤوط و حسين الأسدى، چاپ نهم، بيروت، مؤسسة الرساله، ١4١٣ه. ق. 4٨. سيره عملى اهل بيت (٢) ؛ امام على (ع) ، سيد كاظم ارفع، تهران، انتشارات تربيت، ١٣٧٩ه. ش. 4٩. سيماى پر فروغ، اصغر ناظم زاده قمى، چاپ اول، قم، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى، ١٣٧٩ه. ش. 5٠. صحيح بخارى، محمّد بن اسماعيل بخارى، بيروت، دار الفكر، بى تا. 5١. صفة الصفوة، ابن جوزى، دارالكتب العلمية، ١4٠٩ه. ق. 5٢. الصواعق المحرقه، ابن حجر هيثمى، تصحيح و تحشيه: عبدالوهاب عبداللطيف، قاهره، مكتبة القاهرة. 5٣. الصواعق المحرقه، ابن حجر هيثمى، چاپ اول، بيروت، مؤسسة الرسالة، ١4١٧ه. ق. 54. عجايب و معجزات شگفت انگيز چهارده معصوم عليهم السلام، عمادزاده اصفهانى. 55. العقد الفريد، احمد بن محمد بن عبد ربه اندلسى، تحقيق: عبدالمجيد حسينى، بيروت، دار الكتب، ١4١5ه. ق. 56. عوالم العلوم، علامه بحرانى، قم، امير، ١4١١ه. ق.

ص:216

5٧. عيون اخبار الرضا، شيخ صدوق، چاپ اول، بيروت، مؤسسة الاعلمى، ١4٠4ه. ق. 5٨. عيون اخبار الرضا (ع) ، شيخ صدوق، ترجمه: حميدرضا مستفيد و على اكبر غفارى، چاپ اول، تهران، نشر صدوق، ١٣٧١ه. ش. 5٩. الغدير، علامه امينى، چاپ دوم، تهران، دار الكتب الاسلاميه، ١٣66ه. ش. 6٠. الفرج بعد الشدة، قاضى بن على تنوخى، تحقيق: عبود شالچى، بيروت، دار صادر، ١٣٩٨ه. ق. 6١. فرهنگ سخنان حضرت فاطمه عليها السلام، محمد دشتى، چاپ ششم، قم، مؤسسه تحقيقاتى اميرالمؤمنين، ١٣٧٣ه. ش. 6٢. الفصول العليه، شيخ عباس قمى، چاپ اول، قم، مؤسسه در راه حق، ١٣65ه. ش. 6٣. الفصول المهمه، ابن صباغ، چاپ دوم، نجف اشرف، چاپخانه حيدريه، ١٣٨١ه. ق. 64. الفصول المهمه، على بن محمد مالكى، چاپ اول، قم، دارالحديث، ١4٢٢ه. ق. 65. قاموس الرجال، محمدتقى تسترى، چاپ دوم، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، ١4١5ه. ق. 66. قطره اى از درياى فضائل اهل بيت، سيد احمد مستنبط، چاپ دوم، ١٣٨٣ه. ش. 6٧. كشف الغمة، على بن عيسى اربلى، تبريز، بنى هاشم، ١٣٨١ه. ق. 6٨. كشف الغمه، ابوالحسن على بن عيسى ابي الفتح اربلى، ترجمه: على بن حسين زوارئى، تهران، كتاب فروشى اسلاميه، بى تا.

ص:217

6٩. كشف الغمه، على بن عيسى بن ابي الفتح اربلى، تهران، دارالكتب اسلاميه، بى تا. ٧٠. الكلام يجر الكلام، احمد زنجانى، قم، كتاب فروشى حق بين. ٧١. كمال الدين و تمام النعمه، شيخ صدوق، تصحيح: شيخ حسين العلمى، چاپ اول، بيروت، مؤسسه اعلمى، ١4١٢ه. ق. ٧٢. گنجينه دانشمندان، محمّد شريف رازى، تهران، كتاب فروشى اسلاميه، ١٣5٢ه. ش. ٧٣. ماهنامه كوثر، ستارگان حرم، گروهى از نويسندگان، قم، زائر (آستانه مقدسه قم) ، ١٣٨٢ه. ش. ٧4. مجله حرم، شماره 6٩، مورخ ١٧/١١/١٣٧٠. ٧5. مجمع الاحباب، محمد بن حسن واسطى، چاپ اول، دار المنهاج، ١4٢٣ه. ق. ٧6. مجمع البيان فى تفسير القرآن، امين الاسلام فضل بن حسن طبرسى، بيروت، مؤسسة الاعلمي، ١4١5ه. ق. ٧٧. مروج الذهب و معادن الجوهر، على بن حسين مسعودى، برگردان: ابوالقاسم پاينده، چاپ چهارم، تهران، انتشارات علمى و فرهنگى، ١٣٧٠ه. ش. ٧٨. مطالب السئول، شيخ كمال الدين محمد بن طلحه شافعى، چاپ اول، بيروت، مؤسسة ام القرى، ١4٢٠ه. ق. ٧٩. معادشناسى، محمدحسين حسينى طهرانى، چاپ اول، تهران، حكمت، ١4٠٧ه. ق. ٨٠. معجم المؤلفين، عمر رضا كحاله، بيروت، دار التراث العربى، ١٣٧١ه. ق. ٨١. معجم المطبوعات العربيه، سركيس يوسف اليان، بيروت، بى نا، بى تا.

ص:218

٨٢. مقاتل الطالبيين، ابوالفرج اصفهانى، ترجمه: سيدهاشم رسولى محلاتى، چاپ اول، تهران، دفتر نشر فرهنگ، ١٣٨٠ه. ش. ٨٣. مقتل الحسين (ع) ، موفق بن احمد خوارزمى، قم، مكتبة المفيد، بى تا. ٨4. الملل و النحل، ابوالفتح شهرستانى، تصحيح: احمد فهيمى، چاپ اول، بيروت، دار الكتب، ١4١٠ه. ق. ٨5. مناقب، ابن شهرآشوب، چاپ دوم، بيروت، دارالاضواء، ١4١٢ه. ق. ٨6. مناقب، ابن شهرآشوب، قم، مؤسسه انتشارات علامه، تصحيح و حاشيه: سيد هاشم رسولى محلاتى، ١٣٧٩ه. ق. ٨٧. منتظر تا صبح فردا، فاطمه صالح مدرسه اى، چاپ اول، اصفهان، مركز فرهنگى شهيد مدرس، ١٣٧٧ه. ش. ٨٨. موسوعة الغدير، عبدالحسين امينى، قم، دائرة المعارف فقه اسلامى، ١٣٨٧ه. ش. ٨٩. موسوعة الملل و النحل، ابوالفتح شهرستانى، چاپ اول، بيروت، مؤسسه ناصر للثقافه، ١٩٨١م. ٩٠. ميزان الاعتدال فى نقد الرجال، محمد بن احمد ذهبى، تحقيق: على محمد البجاوى، چاپ اول، بيروت، دار المعرفه، ١٣٨٢ه. ق. ٩١. نورالابصار فى آل بيت النبى المختار، سيد مؤمن شبلنجى، مصر، بوداق، ١٣١٢ه. ق. ٩٢. وسيلة الخادم الى المخدوم، فضل الله بن روزبهان، قم، مؤسسه انصاريان، ١٣٧5ه. ش. ٩٣. وفيات الائمه، مراجع من العلماء الاعلام، چاپ اول، بيروت، دارالبلاغه، ١4١٢ه. ق.

ص:219

٩4. وفيات الاعيان، شمس الدين احمد بن محمد بن خلكان، تحقيق: احسان عباس، بيروت، دار صادر، ١٩6٨م. ٩5. هدايت گران راه نور، سيدمحمدتقى مدرسى، چاپ اول، تهران، نشر بقيع، ١٣٧5ه. ش. ٩6. ينابيع المودّه، سليمان بن ابراهيم قندوزى حنفى، چاپ هفتم، نجف، منشورات المكتبة الحيدرية، ١٣٨4ه. ق.